Düşüncə və fikrin kontrolu (dini-psixoloji aspektdə)
Müasir psixoloji-fəlsəfi təhlilər göstərir ki, insan həyatını idarə edən, insanı xoşbəxtçilik və səadətə yetişdirən ən fundamental qüvvə ağıl qüvvəsidir. Müasir psixoloji araşdırmalar insan həyatının sistemini, eyni zamanda yaşam prinsipini ağıl, şüur və düşüncə qüvvəsinin yardımı sayəsində, eyni zamanda ağıl və şüurun nizamı vasitəsi ilə idarə olunduğu bir çox elmi araşdırmalar sübuta yetirib. Bəs, əqli kamillik insanın xoşbəxtlik amili, həyatın çiçəklənməsi və yüksək uğur və naliyyətlərin açarıdır. Bunun üçün bu mövzuya diqqət yetirmək insanın həyatda necə və hansı kriteriyalar əsasında yaşamasını da müəyyən edir.
İnsan təbiətən düşünən varlıqdır. Onun xilqəti düşüncə və təfəkkür ünsürü ilə elə bir şəkildə yoğrulmuşdur ki, nadir hallarda bu ünsürsüz keçinir. O daim müxtəlif məsələlər haqqında düşünmüşdür. Həmçinin varlığın başlanğıcı və sonu, səadət və onu əldə etməyin yolları haqqında düşüncələr də tarixi baxımdan bəşərlə eyni vaxtda doğulub. Görəsən “təfəkkür” adlandırdığımız insanın canındakı bu xüsusi həqiqət nədir? Məntiq alimləri deyir: “Təfəkkür – zehnin məculu məluma çevirmək səyindən ibarətdir”. İnsanlar təfəkkür prosesi ilə zehinlərindəki məlumatlardan istifadə edərək öz məchullarını azaltmaq və məlumlarını, biliklərini artırmaq istəmişlər. Bu yolda bəzən problemi (məchulu) həll etməyin öhdəsindən gəlir, bəzən də yarı yolda qalır və müvəffəq olmurlar. İnsan fikir səyi prosesində həqiqəti aşkarlamaq üçün müxtəlif yollar seçir ki, onların bəzisi düzgün, bəzisi isə yanlışdır. Buradan aydın olur ki, insan həyatının özəyi ağıl, düşüncə və təfəkkürdən ibarətdir. Belə olduğu halda, bu müəddəs qüvvənin idarə olunması da, müxtəlif bilik sahələri dairəsində də geniş aspektdə müzakirə olunmuş, bu qüvvənin kontrol olunması üçün müxtəlif həll variantları təqdim edilmişdir. Biz bu yazıda, psixoloji və daha çox dini aspektdə ağıl, düşüncə və fikrin idarə və kontrol olunmasına toxunacaq, burada olan mühüm nöqtələri sizlərə təqdim edəcəyik.
Ümumi olaraq ağıl və şüuru bir avtomobilə bənzədə bilərik. Belə ki, əgər bu avtomobildən bacarıqlı bir sürücü idarə edərsə, insan hərəkət etdiyi məqsədə daha rahat yetişə bilər. Bəs avtomobilin rahat idarə olunması insanın səadətə çatması üçün mühüm vasitə hesab edilir. Eyni ilə insan ağlı və şüuru da avtomobilə bənzəyir. Əgər bu qüvvə düzgün kontrol olarsa insan xoşbəxtlik və səadət yolunda düzgün addımlaya bilər və öz məqsədinə daha rahat yetişə bilər. İnsan fikir və zehnini idarə və kontrol etməsi, və bu qüvvələrə düzgün nəzarət etmək, vəsvəsə və batil düşüncələrdən qurtulmaq üçün müxtəlif əqli və fikri məşqlər etməsi və burada güclü səy götərməsi lazımdır. İnsan batil düşüncə və yanlış xəyalpərəstliyin zərərini dərk etdikdə artıq bu qüvvənin idarə v ə düzgün kontrol olunması üzərində ciddi çalışacaqdır.
Biz bu məsələyə daha çox dini paradiqmada yanaşdığımız üçün bu psixoloji problemin daha psixoloji həll yolu ilə bərabər dini dünyagörüşündən də faydalanıb məsələni bu aspektdə həll variantını təqdim edəcəyik. Əxlaq ustadları və din alimləri xəyalpərəstlikdən, şeytani və nəfsani düşüncələrdən qüurtulmaq üçün bir sıra əxlaqi göstərişlər vermişlər. Əlbəttə bu göstərişlər müasir psixoloq və mütəfəkkirlərin də istifadə etdiyi, eyni zamanda psixologiya və müasir fəlsəfə elmində də istifadə olunmuşdur.
A) Dərrakəlik və müdriklik
İnsan batil düşüncə mənfi zehni obrazlardan qurtulmaq üçün dərrakəsini gücləndirməli və öz zehniyyətini dəqiq əqli məlumatlar ilə təchiz etməlidir. Burada psixloji, fəlsəfi və əsası məntiq elminə aid olan biliklərdən istifadə edərək insan öz zehniyyətini doldurub, mənfi və yanlış təsəvvürlərdən qurtula bilər.
Əmirəl-möminin Əli (ə) öz dəyərli kəlamlarının birində bu barədə buyurur: “Qəlblərin mənfi fikir və istəklərinin qarşısı ağıl ilə alınır”
Deməli bu müqəddəs kəlamdan anlaşılır ki, mənfi obrazlar və zərər verici nəfsani istəklərən qurtulmaq üçün insan öz ağlını itiləşdirməli, müxtəlif zehni məşqlər etməli və öz ağlından istifadə etməlidir. İnsan öz ağlını özünə bələdçi və yol göstərən müəyyən etməli, ötəri ləzzət və nəfsani istəklər, eyni zamanda insan nəfsində qərar tapan hər bir mənfi qüvvələrdən ancaq ağılın qüvvəsi ilə xilas ola bilər.
B) İlahi təvqa və pəhrizkarlıq
İnsanın nəfsini islah etməsi üçün ilahi təqva və pəhrizkarlıq ən mükəmməl ikinci həll variantıdır. Ağıl ilə bərabər təqva xüsusiyyəti insanı xoşbəxt edən ikinci mühüm kriteriyadır. İlahi təqva və Allah eşqi insanı mənfi bataqlıqdan xilas edən ən dəyərli yoldur. Təqva və mənəvi pəhrizkarlığı öz həyatının bələdçisi qərar verən şəxs, təbii ki, həyatın ən çətin və sıxıntılı zamanlarında belə insan üçün ən dəyərli xüsusiyyətdir. İman və təqvanın vasitəsi ilə insan günah və fəsadın çirkinliyini dərk edərək onlardan uzaqlaşa bilər. Təqva elə bir daxili qüvvədir ki, insan onun vaitəsi ilə günah və fəsaddan uzaqlaşaraq, eyni zamanda günah və fəsadın yayıldığı yerlərdə belə özünü daha rahat hiss edərək özünü düzgün kontrol edə bilər.
Qurani-Kərim bu barədə öz müqəddəs kəlamında buyurur: “Şübhəsiz, təqvalı olanlara Şeytandan bir vəsvəsə yetişsə (dərhal) Allahı xatırlayaraq özlərinə gələrlər və onda gözüaçıq (bəsirətli) olarlar”.
Beləliklə Allahı daim nəzarətçi bilən şəxs, Allahı onun bütün işlərində hazır olduğunu, danışdığı və düşündüyü bütün hər bir şeydən Onun agah olduğunu dərk edən kəs, günah və fəsaddan təbii ki uzaq olacaqdır.
C) İradə gücü və psixoloji əzmkarlıq
Zehin və düşüncənin kontrol olunması üçün təbii ki, ən gözəl həll yollarından biri də, iradə gücü və insanın əzmkarlığıdır. Bilmək lazımdır ki, hər hansısa yaxşı bir iş görməsi və ya pis və bəyənilməyən işlərdən uzaq olması üçün möhkəm iradə gücü və əzmkarlıq labüddür. İnsan zehniyyətini formalaşdırması üçün mənəvi iradə olduqca əhəmiyyətlidir. İnsan iradə gücü ilə mənfi amillərdən uzaqlaşıb, mənəvi və dəyərli kriteriyalara sahib ola bilər. İnsanın öz-özünü idarə etməsi, zehninə gələn müxtəlif təsəvvürlərdən xilas olub, müsbət və faydalı düşüncələrə sahib olmaq üçün öz iradəsini əzm ilə möhkəmləndirməli və daxili mənəvi qüdrətini bu vasitə ilə təkmilləşdirməlidir. İradə gücü olmadan iş, təhsil, kariyera, böyük naliyyət və uğurlara yetişmək mümkün deyil. Həyatın müxtəlif peşə sahələrinə sahib olmaq üçün güclü iradə tələb edilir. İradə gücü insan həyatını kontrol edən ən fundamental mənəvi gücdür. Bu mənəvi güc olmadan təbii ki, həyatın bir çox müsbət yönlərindən faydalanmaq da mümkün deyildir.
D) İnsanın öz bədən üzvlərini qoruması
İnsanda yaranan müxtəlif yanlış və batil nəfsani xəyalpərəstliklərin yaranması və güclənməsi kənar amillərin vasitəsi ilə baş verir. Kainatda müşahidə etdiyimiz müxtəlif hadisələr insan zehnində həkk olaraq onun zehin dünyasının bir parçası hesab olunur. Buna görə də, insan öz iradə gücü ilə kənar, ətraf amillərdən diqqətini yayındıraraq, düşüncə və şüurunun vasitəsi ilə mənəvi aləmə diqqət yetirərək öz batil xəyalpərəstliyin qarşısını ala bilər. Məhz bu vasitə ilə insan öz diqqət və düşüncəsini kənar amillərdən kənarlaşdıraraq, eyni zamanda düşüncə və zehni əlaqəsini kənar amillərdən kəsərək öz daxili aləmini kontrol edə bilər. Müxtəlif səhnələr, şəhvətyaradıcı mənzərələrə diqqət yetirmək insanda bununla bərabər bir çox mənfi xüsusiyyət və qüvvələrində inkişaf etməsinə səbəb olur. Bu mənfi qüvvələrin qarşısını almaq üçün, ən mühüm həll yolu insanın kənar amillərə daha çox diqqət yetirməməsi və daha çox mənəvi dünyaya adaptasiya olunması gərəkdirir. Xoşbəxtlik və səadətin yoluda məhz bu vasitə ilə mümkün olacaqdır.
C) Ehtiraslı düşüncələr və təsəvvürlərdən çəkinmək
İnsan batil düşüncə və nəfsani meyillərdən uzaq olması üçün şəhvət və qəzəb ilə əlaqəli düşüncə və təsəvvürlərdən də uzaq olması lazımdır. Bütün bu yanlış və günaha sürükləyən təsəvvürlər insanı bu əməlləri yerinə yetirməsi üçün şərait yaradır. Əmirəl-möminin Əli (ə) bu barədə buyurur: “Günah ətrafında çox düşünən şəxs, nəhayət günahın özünə tərəf doğru çəkiləcəkdir”
Təbii ki, gənclər üçün, eləcə də ətrafını şəhvət və qəzəb bürümüş insanlar üçün şeytani fikirlər və xəyalpərəstliyi özlərindən uzaqlaşdırmaq ilkin mərəhələdə çətindir, ancaq davamlı müqavimət, qətiyyət, məşq və çalışmaqla xəyal qüvvəsinə nəzarəti ələ keçirtmək olar. Necə ki, hər bir şey çox səy, iradə gücü və güclü müqavimət ilə ələ gəlir.
Aqil İslam
1 – Şərhul qurərul-hikəm, c. 2. S. 500
2- Əraf, sur-201.