GIAM – Səhifə 2

Allahın “Rəhman” və “Rəhim” sifətləri arasında fərq varmı?

Böyük Allahın sifətlərindən biri də Onun Rəhman və Rəhim sifətləridir. Adətən Qurani-Kərimdə “Rəhman” və “Rəhim” sözləri oxşar və bəzən də eyni şəkildə təfsir olunsa da, əslində bunların arasında bəzi mühüm fərqlər də mövcuddur. Bu fərqlər əsasən Quran-Kərimə yazılan təfsirlərdə ətraflı şəkildə izah olunmuşdur. İslam alimlərinin fikirinə əsasən, Allah-Taala “Rəhman” sifəti Onun mərhəmətinin çoxluğunu, “Rəhim” sifəti isə, mərhəmətinin davamlılığını göstərir. Həmçinin Rəhman – bu dünyada bütün varlığ aləmində mövcud olan bütün yaradılmışlara qarşı mərhəməti olan, Öz nemət və mərhəmətini hamıya əta edən sifəti ifadə edir. Ancaq, bundan fərqli olaraq Allahın Rəhim sifəti isə Axirət aləmində möminlərə münasibətdə təzahür edəcək sifət olaraq anlaşılır. Dünya həyatında mömin ya kafir olmasından aslı olmayaraq hər kəs Allahın nemətlərindən istifadə edir. Allahın burada mərhəməti və nemətləri bütün varlıqları əhatə edir. Buradan anlaşılır ki, əgər Allahın Rəhman sifəti olmasa, bütün varlığ aləmi məhvə məhkum olar. Axirət dünyasında isə yanlız möminlər Allahın Rəhim sifətlərindən faydalanacaq, kafirlər isə, bu rəhmət və nemətdən məhrum qalacaqlar. Təbii ki, Allahın bu iki sifətləri barəsinə müasir kəlam və fəlsəfə elmlərində, eyni zamanda Qurani-Kərim barəsində qələmə alınmış bir sıra təfsir kitablarında bir sıra digər fərqli cəhətlərə də işarə edilmişdir.

İmam Sadiq (ə) buyurur: “Allah hər bir şeyin Allahıdır. Rəhman sifəti bütün məxluqlar üçündür. Rəhim sifəti isə ancaq möminlərə məxsusdur”.

Din və psixologiya V hissə

Din və həyatın mənası

İnsan gözünü açıb varlığ aləminin əsrarəngiz gözəlliklərini, heyrətamiz və bir-birindən fərqli gerçəklikləri müşahidə etdikdə, insanı düşündürən ən əhəmiyyətli sual, bütün bu fenomenlərin və gerçəkliklərin həqiqətinin nədən ibarət olması və varlığ aləminin sahib olduğu strukturun həqiqəti və mənasından ibarətdir. İnsan psixologiyasının ən mühüm xüsusiyyətindən biridə məna axtarışı və əşyaların gerçək üzünü tanımasından ibarətdir. İnsan özünü dərk edib, varlığ aləminin həqiqəti barədə düşüncəyə vararkən ilk olaraq, özünü kim olduğu, hardan gəlib, hara gedəcəyi kimi fundamental suallara cavab tapmağın arxasında olmuşdur. Buna görə də, bu həyatda mütəfəkkir bir insan üçün hər şeydən önəmli olan məsələ özünün və obyektiv, gerçəklik aləminin sirlərinin mənasına bələd olmaqdır.

Həyatın mənasını dərk etmək, insan üçün ən dəyərli məsələlərdən olub, burada tarix boyu mütəfəkkirlər və filosoflar insanın məna axtarışına uyğun yollar təqdim etmişlər. Eyni zamanda məna axtarışı insanın xarakter, davranış və onun xüsusiyyətini müəyyənləşdirən əsas hərəkətverici qüvvələrdən biridir. “Həqiqət axtarışı” adlanan bu məna axtarışı ilk olaraq insanın dərindən öz varlığına nüfuz edib, öz həyatında məna və məqsədinin, yaradılış sirlərini və həyatına düzgün istiqamət verməsinə qarşı yönəlmiş, eyni zamanda varlığ aləmini mənalandırma cəhdindən ibarətdir. İnsan kimdir? Həyat nədir? Ölümün həqiqəti nədir? ətrafımızda müşahidə etdiyimiz fenomenlər də bizim kimi canlıdır? Kimi fundamental suallar məna axtarışına istiqamət verən suallardır.

Bu mövzunun əsas qayəsi həyat olduğu kimi, eyni ilə bütün varlığ aləminin nöqsan və gözəl surəti ilə tanımaq və dərk etməkdən ibarətdir. İnsan varlığ aləmin dərk etdikdə artıq burada yaşam fəlsəfəsi və həyatın bütün çətinlikləri də insan üçün artıq həll olmuş hesab edilir. Varlığ aləminin sirlərinə bələd olan şəxs, istər-istəməz bütün bu aləmin Yaradıcısının mükəmməl qüdrət və elminə qarşı da inam yaranacaqdır. Buradan anlaşılır ki, din insan həyatına məna bəxş edən ən mükəmməl və ən mühüm vasitələrdən biridir. Təsadüfi deyil ki, Viktor Frankl müasir insanın ən böyük probleminin məna ehtiyacı və arzusunun aradan qaldırılmasında görür.

Deməli çağdaş və müasir insanın ən böyük mənəvi ehtiyacı sahib olduğu dəyərlərə məna verə bilməmək, yaşadığı həyatın həqiqətinin nədən ibarət olmasına qarşı biganəlikdədir. Müasir insanın ən böyük boşluğu özünə və yaşadığı aləmin həqiqətinə qarşı biganə rəftar etməsi və bütün bu əsrarəngiz aləmin sirlərinə bələd olmamasında görmək olar. Buradan anlaşılır ki, insanın və varlığ aləminin sahibi olan böyük və uca Allah yaşadığımız aləmin sirlərini insanlara anlatmaq üçün bir sıra dəyərlər və ideoloji sistem nazil etmişdir ki, insanlar məhz bu vasitə ilə yaşadığı və sahib olduğu dəyərləri dərindən dərk etsin və aləmin sirlərinə bələd olsun. Din məhz bu səbəbə nazil olaraq, insanların həqiqətini onlara bildirmiş və insanın ətraf aləmə qarşı da biganə olmamağa səsləmişdir.

Çağdaş dünyanın ən qlobal problemi məhz insanların həyatının nə məna kəsb etməsidir. Din mənalı həyatın formalaşmasına yardım edib, həm də, müasir insanı dövrün xəstəliyi olan mənasızlıqdan xilas etməkdir. Məna axtarışının insan həyatında malik olduğu təsir gücünü və dəyərini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə müxtəlif məkan və zamanlarda bir çox araşdırmalar aparılmışdır. Bu araşdırmaların nəticəsinə əsasən insanların 80-90 % i üçün həyatda bir məna tapmaq onların ən əsas ehtiyacları olması müəyyən edilmişdir. Məna axtarışında olan insan ən münasiob həll yolunu tapmaq və və beləcə, ona hakim olan gərginlik və təzadlardan xilas olmaq məqsədilə həll yolu axtarır. Bu məqsədlə bəzən elmə, bəzən ideologiyalara, bəzən də dinə müraciət edir. Ancaq burada müşahidə edilirki, müasir elmi və ideoloji cərəyanların əksəriyyəti insanın qarşılaşdığı bu kimi fundamental suallara qane edici cavablar təqdim etməkdə acizliyini biruzə verir. Din məhz vəhyə söykəndiyi üçün (aydındır ki, burada dində məqsəd kamil din olan İslam dinidir) insanların qarşısında olduqca mühüm və lazımlı biliklər və cavablar təqdim edir. Beləliklə buradan anlaşılır ki, mənasızlıqdan xilas olmaq və həyata məna vermək üçün dini dəyərlərin lüzumu burada açıq-aşkar özünü biruzə verir, və burada dini dəyərlər ilə həyatın mənalı olması arasında olan dərin bağlılığı bir daha özünü göstərir.

Din bütün varlığ aləmini şərh edən, qeyri-məlum olan bir çox həqiqətləri insanlara açıb, izah etdiyi üçün mükəmməl bir sistemdən ibarətdir. Bu səbəbə görə də, bir çox din psixoloqlarının əldə etdikləri nəticələrə əsaslanaraq dini, böyükmiqyaslı məna sistemi olaraq adlandırmışlardır. Qordon Alport da dinin intellektual və mənəvi baxımdan ən mükəmməl məna mənbəyi olduğunu vurğulayaraq deyir: “Din hər bir şeyin dərinliyindəki mənanı kəşf etmək üçün ən böyük amildir. Çünki din bütün dünyagörüşlər arasında ən məntiqli və ən müfəssəl olanıdır”.

Nəticə olaraq demək olar ki, din özünün əsas funkisyalarından biri kimi, mədəniyyət və yaxud ideologiyaların izah etməkdə aciz qaldığı intellektual və buna bənzər bir çox mövzuda mənəvi bilik mənbələri təqdim edir. Din insan həyatına məna bəxş edən ən fundamental funkisyalara və qaynağlara malikdir. İnsan psixologiyasının əsas ehtiyacları ilə bağlı olan dini inanc başqa cür cavab verilməsi imkansız kimi görünən insanın varlıq səbəbi və həyat haqqındakı bir çox sualları cavablandıraraq insanlara zehni, ruhi və psixoloji aramlıq və sakitlik bəxş edir. Eyni zamanda, din intellektin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkdiyi, məntiqin fövqündəki suallara hazır cavablar verərək, onu lazımsız təfsilatlardan və çıxılmaz vəziyyətlərdə qoruyur.

Aqil İslam

“Həqiqət sorağında” III hissə

Fikri gərginlikdən çıxış yolları

Hər bir gənc insan, öz həqiqət və mahiyyətini tanımaq məqsədi lə düzgün yolda addımlaması, düzgün əqidəyə yiyələnməsi və tərbiyəvi üsullara bağlanması üçün aşağıdakı göstərişlərə əməl etməsi məsləhət görülür.
1. Elm. Hər bir gəncin əsas vəzifəsi elm öyrənməkdir. Elm və biliyi artırmaq həyat tərzini düzgün istiqamətə yönəldən ən dəyərli töhfədir. Demək, dini kitablar oxumaq doğru etiqadlar əsasında elm və biliyi artırmaqdır. Savadsız insan isə ilahi vəzifəsini tanımaqda, onlara düzgün əməl etməkdə acizdir.
2. Təfəkkür. Elm öyrənmək başqalarının təcrübə və təfəkküründən bəhrələnməkdir. Həyat tərzi və onun müxtəlif yönləri haqda düşünmək insana bir sıra həqiqətləri aşılayır. Başqa sözlə, elm və bilik insanın şüur və təfəkkürünü artırır. Bilikli şəxs hadisə və problemləri təhlil edə bildiyi kimi, onun öhdəsindən də layiqincə gəlir.
3. İman. İman dedikdə, Kainatın Xaliqinə qəlbən inanmaq, əmr və qadağalarına təslim olmaq nəzərdə tutulur. İnsanın imanı nə qədər güclü olsa, onun təsirləri vücudunda bir o qədər artıq təcəlla edəcəkdir. Belə isə, həyat yolunda Allaha inanan şəxsin özünə inam və etimadı güclənəcək, həmişə ona arxa olan güclü əhval ruhiyyəyə malik olacaqdır.
4.Əməl. Müsbət və yaxşı işlər həmişə insanın məqam və mövqeyini artırır. Qurani-Kərimdə yaxşı işlər möminlərin təkamülə çatması və daxili istedadlarının çiçəklənməsinin səbəbi kimi tanıtdırır. Belə ki, buyurulur:
“Möminlər düşmən qoşunları gördükdə dedilər: “Bu Allahın və Rəsulunun bizə verdiyi vəddir. Allah və Rəsulu düz buyurmuşdur. Bu (vəziyyət) onların yalnız iman və itaətini artırdı.”

İslam təlimlərinə əsasən, əməl elm və imanın artmasında yüksək təsirə malikdir. İman insanın seçim qüvvəsini və əməlini daha da artırır. Həmçinin saleh əməl elm və imanın artmasına və ehtiyacların münasib həddə təmin edilməsinə səbəb olur. Buna əsasən,ən yaxşı əməl dini vəzifələri və göstərişləri yerinə yetirmək, başqalarını saleh əməllərə rəğbətləndirmək və pis işlərdən çəkindirməkdir. İnsan ilahi vəzifələrə əməl etdikdə, inkişaf stimulu güclənir və həyatında Allahın varlığını dərindən hiss edir. İman insanın dinə baxış və iltizamını artırır, dünyagörüşünü genişləndirir və onu həyatın eniş-yoxuşlarından düzgün variantı seçməkdə məqsəd və amalına çatdırmaqda sərgərdan qoymur.
Deyilənlərdən belə qənaətə gəlirik ki, cavanlıq dövrü təfəkkür və düşüncənin fəaliyyət dövrü olsa da, saysıb-hesabsız şübhələrlə onun əsas sütunları titrəyə bilər. Əgər o elmin, şüurunu, dərketmə qüvvəsini və yaxşı əməllərini artırsa və həmişə Allaha güvənsə, sözsüz ki, dini, əqli, əxlaqi, ictimai və s. sahələri müvəfəqqiyyətlə bitirib yüksək hədəfinə çatacaqdır.

SON HƏDİS

İmam Əli (ə) buyurur:

“Batini islah edənin Allah-taala zahirini gözəlləşdirər. Dininə əməl edənin Allah-Taala dünya işlərini sahmana slar. Özü ilə Allah arasında rabitəsini gözəlləşdirənin (möhkəmləndirənin) Allah-Taala insanlarla rabitəsini də gözəlləşdirər (möhkəmləndirər)”

Əhzab surəsi, ayə-22.
Nəhcül-bəlağə, qısa kəlamlar.

“Bəsirət gözü” nə deməkdir ?

“Bəsirət gözü” dini mətnlərdə istifadə olunan anlayışlardan biridir. Ərəb dilindən tərcümədə “bəsirət”, “bəsər” sözünü mə`şəli olub “görmək”, “müşahidə etmək” mənasını daşıyır. “Bəsər” yəni “görmək” daha çox hiss üzvləri vasitəsi ilə müşahidə olunan obyekti çatdırır. Ancaq “Bəsirət” dini ədəbiyyatda daha çox hadisələrin və əşyaların mahiyyətini və həqiqətinə nüfuz edib, onları olduğu kimi dərk etmək mənasında istifadə olunur. Bu o deməkdir ki, bəsirət, hiss üzvlərinin müşahidə etmədiyi haqqı və həqiqəti, pərdə arxası gerçəklikləri dərk etmək və onları “görmək” mənasındadır. Bəsirətli insan hiss üzvlərinin dərk etməkdə qüdrəti çatmadığı bir çox həqiqətləri, yəni, qeyri-hissi həqiqətləri dərk edən şəxsə deyilir. Bəsirətli insan adi gözlə görünməyən həqiqətləri duyar, hadisələrdən ibrət almağı bacarar. Qafil, cahil və daha çox hiss üzvlərinin məhkumu olmuş şəxs, bəsirətli şəxsin, yəni Kainatın pərdə arxasını dərk edən şəxsin dərk etdiyi kimi varlığ aləmini olduğu kimi qavramağa və dərk etməyə qürəti çatmayan şəxsdir. Qurani-Kərimdə bu nöqtəyə vurğulayaraq, buyurur: “Allah onların ürəyinə və qulağına möhür vurmuşdu. Gözlərində də pərdə vardır. Onları böyük bir əzab gözləyir”

Buradan anlaşılır ki, Bəsirət gözü fiziki orqan deyil, və daha çox insanın ruh və daxili aləminə aid olan bir həqiqətdir. Təsadüfi deyil ki, bəsirət daha çox “qəlbin gözü” olaraq adlandırılmışdır. Quran buyurur: “Həqiqətən, gözlər kor olmaz, lakin sinələrdəki ürəklər kor olar”. Qurani-Kərimdə kafir və haqqı danan şəxslərin gözdən məhrum və kor olmaqları deyilərkən, fiziki mənada korluq deyil, haqq və həqiqət qarşısında inadkarlıq və imansızlıq mənasında qeyd olunur. Əziz İslam Peyğəmbəri (s) insan üçün bəsirət gözünün əhəmiyyətini belə açıqlayır: “Əsl kor o deyil ki, gözü görmür. Əsl kor odur ki, bəsirəti yoxdur” İmam Əli (ə) da özünü mübarək və dərin mənalı ifadəsində “Mən görmədiyim Rəbbə ibadət etmərəm” buyurarkən məhz bəsirət və qəlb gözü ilə Allahı tanımağ və müşahidə etməyi nəzərdə tutmuşdur.

Bəs buradan anlaşılır ki, insanın zahiri cism və üzvlərindən əlavə, onun daxili aləmində qərar tapan bir sıra ruhi və əqli qüvvələri də vardır. Məhz bu qüvvələrdən biri də bəsirət olub, insanın hiss üzvləri və cismi ilə müşahidə etməyə qüdrəti çatmadığı bir çox həqiqətləri dərk etməkdə insana yardımcı olur. Beləliklə, bəsirət gözü insanın daxili aləmində qərar tapan ruhi qüvvə olub, zahiri üzvlərdən əlavə batini aləmin həqiqətlərini dərk edən bir vasitədir.

Bəqərə. Ayə-7.
Həcc surəsi, ayə-46.

Həqiqət sorağında – || hissə

Gənclik dövründə hiss və həyəcanın istiqamətlənməsi

Sual: Çağdaş dünyada gənc nəslin düzgün həyat tərzinə sahib olması üçün, eyni zamanda düzgün və sağlam ideoloji fikirlərə sahib olmaq üçün hansı ünsürlərə riayət etmək lazımdır?

Cavab: İlk olaraq bilməliyik ki, gəncliyin ilk çağlarına münasib hər bir fərddə cismani inkişafla yanaşı, bir sıra daxili hiss və maraqlar, dəyər və rəftərları izləmə prosesi, əqidə duyğusu və həyata baxış halları təbii faktor olaraq özünü biruzə verir. Cavanlıq dövrü cismin, fikrin və ruhun sürətlə dəyişməsi və yeni təcrübələrin artması kimi, olduqca həssas və həyəcanlı keçid mərhələsidir. Bu mərhələdə cavan fərqli xüsusiyyətlərlə inkişafa doğru irəliləyir, sərbəstlik istəyir və özünə şəxsiyyət verir.

Bu zaman bu həqiqəti və mahiyyətini tanımaq, kor-koranə təqlidlərini köklü etiqadlara çevirmək istəyən şəxsin şəkk və vəsvəsalığı, həyatın önəmli məsələlərinə iradla yanaşması qəribə deyildir. Yeniyetmələr və cavanlara onların əsl həqiqəti və mahiyyətini başa salmaq üçün cavanlıq mərhələsi ilə bağlı tərbiyəvi üsullarla yanaşı aşağıdakı incəlikləri də diqqət mərkəzində saxlamalayıq.

1. Psixoloqlar yeniyetməlik dövrü haqda deyirlər: Cavanlıq dövrü iki dövrün – uşaqlıq və böyüklük – arasında yerləşir, belə ki, nə hər bir şeyi böyüklərdən qəbul edən dünənki uşaqdır, nə də, yaşlıdır. Cavanlar bir çox fenomenləri gördüklərinin və əqli təhlillərinin köməyi ilə araşdırırlar.

2. Psixoloqların qeydlərinə görə, cavanlar mərifət baxımdan əxlaq, məzhəb və müxtəlif həyat tərzləri kimi kəsb olunan dəyərləri intizamlı şəkildə araşdıra bilərlər. Onların zehnində bir məsələnin həlli və tutarlı cavab seçimi üçün müxtəlif yolların müqayisəsi üçün müxtəlif yolların müqayisəsi imkanını hazırlayan ardıcıl dəlil-sübutlar formalaşır, onun təfəkkür tərzi genişlənir. Bununla belə, hələ də isbat və düşüncə qüvvəsi uşaqlıq mərhələsindən böyüklük mərhələsinə keçid vəziyyətində durur. Bu zaman onun dərk etmə və qəzavət qüvvəsi elə geniş olmadığından dolğun, dərin, əhatəlivə yeni üsullara uyğun hesab etmək olmaz. Başqa sözlə, inkişafda olan cavan dəlil-sübutlarını özünə aid etməyincə, anlaşılmaz məsələlərin həlli üçün şəxsi təcrübələrindən və özünün psixoloji normalarından kömək almayınca, püxtələşə bilməz. Belə isə, onun bəzi həyat üsullarında şəkk-şübhəsi daha çox məlumat əldə etməsi və dərin mərifətə sahib olması üçün bir girişdir, bunun üçün nigarançılıq lazım deyildir.

3. İnsan cavanlıq dövründə şəxsiyyət və mahiyyətini əldə etmək istəyir. Bu baxımdan cavanlığın ilk çağları böyük əhəmiyyət daşıyır. O “öz şəxsiyyəti, mənliyi və mahiyyəti” ilə əlaqədar qarşısında çıxan ( mən kiməm? – kimi) əsasları suallara cavab tapmaq zorunda qalır. Bu zaman o, “mənliyini və mahiyyətini” elə mənalarla formalaşdırmalıdır ki, keçmişi ilə əlaqəsini qurmamaq şərtilə gələcək tədbirləri haqda da düşünə bilsin. Erikson yazır: “İnsanın formalaşması və şəxsiyyətini qəbul etməsi olduqca çətin vəzifədir və onda iztirab və həyəcan doğurur. Bu zaman yeniyetmə daha münasib seçim üçün müxtəlif tədbir və ideyalarını sınaqdan keçirməlidir. Bu mərhələni güclü şəxsiyyət hissi ilə keçənlər isə gələcəkdə nəfsinə etimaddan doğan geniş hisslərlə üzləşməyə hazırdır. Bu yaşlarda yeniyetmələri özləri ilə uyğunlaşdıran ictimai qurumların təsiri də misilsizdir. Onlar fərdin uyğun şəxsiyyətinin inkişafına təsir göstərmək qüdrətinə malikdirlər.
Demək, burada dost, din və hətta qeyri-din örnəkləri də böyük təsir bağışlayır və ictimai rəftərları təsir altında saxlayır.

4. Yeniyetmə və cavanın tərəqqisi, özünü və Allahını tanımasl istiqamətində münasib şəraitin hazırlanması, həyat tərzini rahat və cavanlıq enerjisi ilə keçməsi, süqut və uçurumlardan qurtulması və doğru yolda addımlaması üçün təfəkkürə, qayğıya, mehriban və agah məsləhətçiyə daha çox ehtiyac duyur.

Beləliklə hər bir gənc nəsil daxili və mənəvi inkişafı üçün qeyd olunan məsələlərə diqqət yetirməlidir ki, öz şəxsiyyət və inkişafını düzgün proqram və mənəvi dəyərlərə söykənərək yerinə yetirə bilsin.

“Şəxsiyyət nəzəriyyələri” Erikson, tərcümə: Yusif Kərimli və tərcümə həmkərlar birliyi, səh-332.

Din və psixologiya – IV hissə

Düşüncə və fikrin kontrolu (dini-psixoloji aspektdə)

Müasir psixoloji-fəlsəfi təhlilər göstərir ki, insan həyatını idarə edən, insanı xoşbəxtçilik və səadətə yetişdirən ən fundamental qüvvə ağıl qüvvəsidir. Müasir psixoloji araşdırmalar insan həyatının sistemini, eyni zamanda yaşam prinsipini ağıl, şüur və düşüncə qüvvəsinin yardımı sayəsində, eyni zamanda ağıl və şüurun nizamı vasitəsi ilə idarə olunduğu bir çox elmi araşdırmalar sübuta yetirib. Bəs, əqli kamillik insanın xoşbəxtlik amili, həyatın çiçəklənməsi və yüksək uğur və naliyyətlərin açarıdır. Bunun üçün bu mövzuya diqqət yetirmək insanın həyatda necə və hansı kriteriyalar əsasında yaşamasını da müəyyən edir.

İnsan təbiətən düşünən varlıqdır. Onun xilqəti düşüncə və təfəkkür ünsürü ilə elə bir şəkildə yoğrulmuşdur ki, nadir hallarda bu ünsürsüz keçinir. O daim müxtəlif məsələlər haqqında düşünmüşdür. Həmçinin varlığın başlanğıcı və sonu, səadət və onu əldə etməyin yolları haqqında düşüncələr də tarixi baxımdan bəşərlə eyni vaxtda doğulub. Görəsən “təfəkkür” adlandırdığımız insanın canındakı bu xüsusi həqiqət nədir? Məntiq alimləri deyir: “Təfəkkür – zehnin məculu məluma çevirmək səyindən ibarətdir”. İnsanlar təfəkkür prosesi ilə zehinlərindəki məlumatlardan istifadə edərək öz məchullarını azaltmaq və məlumlarını, biliklərini artırmaq istəmişlər. Bu yolda bəzən problemi (məchulu) həll etməyin öhdəsindən gəlir, bəzən də yarı yolda qalır və müvəffəq olmurlar. İnsan fikir səyi prosesində həqiqəti aşkarlamaq üçün müxtəlif yollar seçir ki, onların bəzisi düzgün, bəzisi isə yanlışdır. Buradan aydın olur ki, insan həyatının özəyi ağıl, düşüncə və təfəkkürdən ibarətdir. Belə olduğu halda, bu müəddəs qüvvənin idarə olunması da, müxtəlif bilik sahələri dairəsində də geniş aspektdə müzakirə olunmuş, bu qüvvənin kontrol olunması üçün müxtəlif həll variantları təqdim edilmişdir. Biz bu yazıda, psixoloji və daha çox dini aspektdə ağıl, düşüncə və fikrin idarə və kontrol olunmasına toxunacaq, burada olan mühüm nöqtələri sizlərə təqdim edəcəyik.

Ümumi olaraq ağıl və şüuru bir avtomobilə bənzədə bilərik. Belə ki, əgər bu avtomobildən bacarıqlı bir sürücü idarə edərsə, insan hərəkət etdiyi məqsədə daha rahat yetişə bilər. Bəs avtomobilin rahat idarə olunması insanın səadətə çatması üçün mühüm vasitə hesab edilir. Eyni ilə insan ağlı və şüuru da avtomobilə bənzəyir. Əgər bu qüvvə düzgün kontrol olarsa insan xoşbəxtlik və səadət yolunda düzgün addımlaya bilər və öz məqsədinə daha rahat yetişə bilər. İnsan fikir və zehnini idarə və kontrol etməsi, və bu qüvvələrə düzgün nəzarət etmək, vəsvəsə və batil düşüncələrdən qurtulmaq üçün müxtəlif əqli və fikri məşqlər etməsi və burada güclü səy götərməsi lazımdır. İnsan batil düşüncə və yanlış xəyalpərəstliyin zərərini dərk etdikdə artıq bu qüvvənin idarə v ə düzgün kontrol olunması üzərində ciddi çalışacaqdır.
Biz bu məsələyə daha çox dini paradiqmada yanaşdığımız üçün bu psixoloji problemin daha psixoloji həll yolu ilə bərabər dini dünyagörüşündən də faydalanıb məsələni bu aspektdə həll variantını təqdim edəcəyik. Əxlaq ustadları və din alimləri xəyalpərəstlikdən, şeytani və nəfsani düşüncələrdən qüurtulmaq üçün bir sıra əxlaqi göstərişlər vermişlər. Əlbəttə bu göstərişlər müasir psixoloq və mütəfəkkirlərin də istifadə etdiyi, eyni zamanda psixologiya və müasir fəlsəfə elmində də istifadə olunmuşdur.

A) Dərrakəlik və müdriklik

İnsan batil düşüncə mənfi zehni obrazlardan qurtulmaq üçün dərrakəsini gücləndirməli və öz zehniyyətini dəqiq əqli məlumatlar ilə təchiz etməlidir. Burada psixloji, fəlsəfi və əsası məntiq elminə aid olan biliklərdən istifadə edərək insan öz zehniyyətini doldurub, mənfi və yanlış təsəvvürlərdən qurtula bilər.
Əmirəl-möminin Əli (ə) öz dəyərli kəlamlarının birində bu barədə buyurur: “Qəlblərin mənfi fikir və istəklərinin qarşısı ağıl ilə alınır”

Deməli bu müqəddəs kəlamdan anlaşılır ki, mənfi obrazlar və zərər verici nəfsani istəklərən qurtulmaq üçün insan öz ağlını itiləşdirməli, müxtəlif zehni məşqlər etməli və öz ağlından istifadə etməlidir. İnsan öz ağlını özünə bələdçi və yol göstərən müəyyən etməli, ötəri ləzzət və nəfsani istəklər, eyni zamanda insan nəfsində qərar tapan hər bir mənfi qüvvələrdən ancaq ağılın qüvvəsi ilə xilas ola bilər.

B) İlahi təvqa və pəhrizkarlıq

İnsanın nəfsini islah etməsi üçün ilahi təqva və pəhrizkarlıq ən mükəmməl ikinci həll variantıdır. Ağıl ilə bərabər təqva xüsusiyyəti insanı xoşbəxt edən ikinci mühüm kriteriyadır. İlahi təqva və Allah eşqi insanı mənfi bataqlıqdan xilas edən ən dəyərli yoldur. Təqva və mənəvi pəhrizkarlığı öz həyatının bələdçisi qərar verən şəxs, təbii ki, həyatın ən çətin və sıxıntılı zamanlarında belə insan üçün ən dəyərli xüsusiyyətdir. İman və təqvanın vasitəsi ilə insan günah və fəsadın çirkinliyini dərk edərək onlardan uzaqlaşa bilər. Təqva elə bir daxili qüvvədir ki, insan onun vaitəsi ilə günah və fəsaddan uzaqlaşaraq, eyni zamanda günah və fəsadın yayıldığı yerlərdə belə özünü daha rahat hiss edərək özünü düzgün kontrol edə bilər.

Qurani-Kərim bu barədə öz müqəddəs kəlamında buyurur: “Şübhəsiz, təqvalı olanlara Şeytandan bir vəsvəsə yetişsə (dərhal) Allahı xatırlayaraq özlərinə gələrlər və onda gözüaçıq (bəsirətli) olarlar”.

Beləliklə Allahı daim nəzarətçi bilən şəxs, Allahı onun bütün işlərində hazır olduğunu, danışdığı və düşündüyü bütün hər bir şeydən Onun agah olduğunu dərk edən kəs, günah və fəsaddan təbii ki uzaq olacaqdır.

C) İradə gücü və psixoloji əzmkarlıq

Zehin və düşüncənin kontrol olunması üçün təbii ki, ən gözəl həll yollarından biri də, iradə gücü və insanın əzmkarlığıdır. Bilmək lazımdır ki, hər hansısa yaxşı bir iş görməsi və ya pis və bəyənilməyən işlərdən uzaq olması üçün möhkəm iradə gücü və əzmkarlıq labüddür. İnsan zehniyyətini formalaşdırması üçün mənəvi iradə olduqca əhəmiyyətlidir. İnsan iradə gücü ilə mənfi amillərdən uzaqlaşıb, mənəvi və dəyərli kriteriyalara sahib ola bilər. İnsanın öz-özünü idarə etməsi, zehninə gələn müxtəlif təsəvvürlərdən xilas olub, müsbət və faydalı düşüncələrə sahib olmaq üçün öz iradəsini əzm ilə möhkəmləndirməli və daxili mənəvi qüdrətini bu vasitə ilə təkmilləşdirməlidir. İradə gücü olmadan iş, təhsil, kariyera, böyük naliyyət və uğurlara yetişmək mümkün deyil. Həyatın müxtəlif peşə sahələrinə sahib olmaq üçün güclü iradə tələb edilir. İradə gücü insan həyatını kontrol edən ən fundamental mənəvi gücdür. Bu mənəvi güc olmadan təbii ki, həyatın bir çox müsbət yönlərindən faydalanmaq da mümkün deyildir.

D) İnsanın öz bədən üzvlərini qoruması

İnsanda yaranan müxtəlif yanlış və batil nəfsani xəyalpərəstliklərin yaranması və güclənməsi kənar amillərin vasitəsi ilə baş verir. Kainatda müşahidə etdiyimiz müxtəlif hadisələr insan zehnində həkk olaraq onun zehin dünyasının bir parçası hesab olunur. Buna görə də, insan öz iradə gücü ilə kənar, ətraf amillərdən diqqətini yayındıraraq, düşüncə və şüurunun vasitəsi ilə mənəvi aləmə diqqət yetirərək öz batil xəyalpərəstliyin qarşısını ala bilər. Məhz bu vasitə ilə insan öz diqqət və düşüncəsini kənar amillərdən kənarlaşdıraraq, eyni zamanda düşüncə və zehni əlaqəsini kənar amillərdən kəsərək öz daxili aləmini kontrol edə bilər. Müxtəlif səhnələr, şəhvətyaradıcı mənzərələrə diqqət yetirmək insanda bununla bərabər bir çox mənfi xüsusiyyət və qüvvələrində inkişaf etməsinə səbəb olur. Bu mənfi qüvvələrin qarşısını almaq üçün, ən mühüm həll yolu insanın kənar amillərə daha çox diqqət yetirməməsi və daha çox mənəvi dünyaya adaptasiya olunması gərəkdirir. Xoşbəxtlik və səadətin yoluda məhz bu vasitə ilə mümkün olacaqdır.

C) Ehtiraslı düşüncələr və təsəvvürlərdən çəkinmək

İnsan batil düşüncə və nəfsani meyillərdən uzaq olması üçün şəhvət və qəzəb ilə əlaqəli düşüncə və təsəvvürlərdən də uzaq olması lazımdır. Bütün bu yanlış və günaha sürükləyən təsəvvürlər insanı bu əməlləri yerinə yetirməsi üçün şərait yaradır. Əmirəl-möminin Əli (ə) bu barədə buyurur: “Günah ətrafında çox düşünən şəxs, nəhayət günahın özünə tərəf doğru çəkiləcəkdir”

Təbii ki, gənclər üçün, eləcə də ətrafını şəhvət və qəzəb bürümüş insanlar üçün şeytani fikirlər və xəyalpərəstliyi özlərindən uzaqlaşdırmaq ilkin mərəhələdə çətindir, ancaq davamlı müqavimət, qətiyyət, məşq və çalışmaqla xəyal qüvvəsinə nəzarəti ələ keçirtmək olar. Necə ki, hər bir şey çox səy, iradə gücü və güclü müqavimət ilə ələ gəlir.

Aqil İslam
1 – Şərhul qurərul-hikəm, c. 2. S. 500
2- Əraf, sur-201.

“Həqiqət sorağında” | hissə

Dinin rəhbər və təfsirçiyə olan ehtiyacı

İnsan yarandığı ilk gündən onunla birgə sual və maraq hissi də baş qaldırmış, hətta mələklər aləminə belə öz yaşıl budaqlarında yer vermiş, şeytanı isə xəzan yapraqları ilə birgə qovuraraq bəşər deyilən varlığın əsl mahiyyəti və məqamını üzə çıxartmışdır. Söz diyarının sultanı İmam Əli (ə) nə gözəl buyurur:

Hüsni-sual şüari-dərrakədəndi.
Hüsni-sual edən də öyrənəndi

Müasir dövrdə ağılagəlməz dərəcədə artıb yayılan şübhə və irad axını ilə üzləşərkən elmi-mədəni ocaqların üzərinə düşən vəzifənin nə qədər artdığını tamamilə hiss edirik. Bu səbəbə görə müasir dünyada dinə aid olan bir sıra şübhə və iradları nəzərə alaraq burada silsiləvari olarq bir sıra fundamental dini paradiqmada qeyd olunan şübhə və iradları qeyd edib, onlara sağlam məntiqi aspektdə cavab verməyə çalışacağıq. Bununla da həqiqətin işıq üzü görməsinə yardımcı olmağa çalışacağıq.

Sual: Nə üçün dində rəhbər və təfsirçiyə ehtiyac vardır?

Cavab: Dini maarifi təfsir edən xüsusi nümayəndəyə ehtiyacın olmadığını vurğulayan bir sıra şəxslərin görüş və iradlarını belə cavablandırmaq olar:

1. Din və dini maarifin hər hansı sahəsi üzrə onları açıqlayan və mütəxəssis alim və təfsirçiyə ehtiyacın olmaması iddiası dini maarif və hökmlərdə nisbilik təsəvvürünü yaradır. Belə olduqda, hər kəs dində istədiyi fikri yürüdüb, öz qənaətlərində haqlı olduğunu irəli sürə bilər. Demək, din və dinin ayinlərində sabitlik olmayacaq və hər kəsin dindən qavradığı fikir dini təlim hesab ediləcəkdir. Əlbəttə, belə bir fikri yürüdən nisbiliyin din və dini təlimlərdə mənası yoxdur və bu özü tam ziddiyyətə məhkumdur. Çünki hər kəsin din və dini təlimlərdən əldə etdiklərinə bəraət qazandırılarsa, o zaman bir fərdin kəsb etdiyi fərziyyələri ikinci bir fərdin əsaslandırdıqlarına qarşı duracaq, təfsir və baxışlar arasında müxtəliflik yaranacaqdır və nəticədə ayinlərdə bir-birini inkar edən və eyni zamanda məqbul sayılan görüş və cərəyanlar müşahidə ediləcəkdir.

2. İnsanın əqli tibb, fizika, tarix, və digər humanitar elmlərdə mütəxəssis alimə ehtiyacı tələb etdiyi kimi, ilahi hökmlərdə, qanunlar və təlimlər toplusundan ibarət dinin də mütəxəssis alim əv təfsirçiyə ehtiyacı labüddür.

3. Dini maarif üç səthdən ibarətdir:
a) sadəsəthli dini maarif,
b) ortasərhli dini maarif,
c) alisəthli dini maarif. Ümumi insanların sadəsəthli dini maarifi dərk etməyə qadir olduğunu fərz etdiyimiz təqdirdə, onlar orta və alisəthli dini maarifi qavrayıb başa düşməkdə acizdirlər. Odur ki, dini təfsir etmək üçün dini alim və mütəxəssisə ehtiyac danılmazdır. Bizim buna dəlil-sübutumuz Qurani-Kərim və dini maarifin təfsiri ilə bağlı məsum imamlardan (ə) nəql olunmuş minlərlə hədis və rəvayətlərdir.

4. Müxtəlif ayələrdə dini maarifin xalqa çatdırılmasında xüsusi təfsir alimlərinə ehtiyac olduğu bildirilir.

Birinci ayə

“(Ey Peyğəmbər) Biz sənə Quranı nazil etdik ki, insanlara onlara göndəriləni (hökmləri, halal-haramı) izah edəsən və bəlkə, onlarda düşünüb dərk edərlər”

Bu müqəddəs ayədə Peyğəmbərin (s) özünə xitab olunur və Quran maarifinin təfsir və izahı o həzrətin vəzifələrindən biri sayılır. Amma “İslam Peyğəmbəri (s) məsum olduğu üçün təfsirçi məqamına layiqdir. O Həzrətdən və imamlardan başqaları ismət məqamına malik olmadıqlarından dini təfsirçi adını daşıya bilməz!” – şübhəsinin cavabında belə demək olar: “Quran ayəsinə əsasən, dini maarifin məsum və günahsız təfsirçiyə (imamlara) ehtiyac duyduğu sabit olundu. Amma imamın qeybə çəkildiyi dövrdə dini maarifin təfsir və bəyanı fəqih və din alimlərinin öhdəsinə qoyulduğunu sübut etmək üçün yeni bir dəlil lazımdır. Məsum imamlardan (ə) nəql olunan müxtəlif rəvayətlərə görə, imamın qeybə çəkildiyi dövrdə dinin təfsiri və ilahi hökmlərin icrası fəqih və din alimlərinə tapşırılmışdır. Buna aşağıdakı rəvayəti misal göstərmək olar:

“Hədislərimi nəql edən, halal və harama diqqət yetirən və hökmlərimizi bilənlərinizi dinə hakim seçirəm.”

Dinin hakimi adını daşıyan şəxs, sözsüz ki, din elmləri və maarifi üzrə mütəxəssis və alim olmalıdır.

İkinci ayə

“Əgər bilmirsinizsə, zikr əhlindən soruşun”

Ayədə qeyd olunan “zikr əhli”nin kimlərə aid olduğu haqda müxtəlif təfsirlər irəli sürülsə də, bütünlükdə, belə bir qənaətə gəlirik: Məsum imamlar(ə)ın hüzur dövründə “zikr əhli”nin bariz nümunəsi və kamil nümunəsi elə onların özləri idi. Qeyb dövründə isə bu vəzifə fəqihlər və alimlərin öhdəsinə düşür. Necə ki, bir rəvayətdə İshaq ibn Yaqub imam Zamandan (ə) “insanlar qeyb dövründə yeni məsələlərin hökmlərini öyrənmək üçün kimə müraciət etməlidirlər?” deyə soruşduqda Həzrət buyurur: “İmamın qeybə çəkildiyi dövrdə yeni məsələlərin hökmləri ilə bağlı bizim hədislərimi bilən alim və ravilərə müraciət etsinlər. Çünki onlar mənim sizə “höccət”im (dəlilim) mən də Allahın onlara “höccət”iyəm.

Şübhəsiz, ərəb dili və ədəbiyyatını, üsul elmini və təfsir qaydalarını bilməyən adi insanlar “zikr əhli”nin üzvlərinə aid ola bilməzlər. Aydındır ki, belə şəxslər dini mətnləri və maarifi olduğu kimi təfsir və şərh etməkdən acizdirlər.

ŞÜBHƏ

Burada belə bir şübhə də irəli sürülə bilər ki, imamın qeybə çəkildiyi dövrdə din təfsirçisi adını daşıyan alimlərin camaata dini maarifi çatdırmasında səhv və xətaya uğraması və nəticədə, camaatın həqiqətdən uzaqlaşması mümkün haldır. Bu da dinin təfsirçiyə və mütəxəssis alimə ehtiyacsızlığın bir dəlilidir!

CAVAB

1. Adi insanların dini maarifdə səhvə yol verməsi sözsüz ki, dini elmləri üzrə mütəxəssis alimlərlə müqayisədə olduqca çoxdur. Belə isə din alimlərinin səhv etməsini bəhanə gətirərək din və dini maarifin şərhini adi insanlara tapşırmaq ağılsızlıqdır.

2. Hər bir elmi sahədə səhv və xəta ehtimalı mümkün bir haldır. Görən, mütəxəssis təbiblər tibb və səhiyyə sahəsində səhv etmirlərmi? Görən tibb və səhiyyə sahəsində səhv ehtimalını insanların təbiblərə müraciət etməməsinə tutarlı dəlil hesab etmək olarmı? Şübhəsiz, heç bir ağıllı adam belə fikirləşmir!.

3. Bir çox şiə və sünni alimlərinin təkidlərinə əsasən, dini hökmlərin təfsiri və istixracında kifayət qədər elmi savad və təcrübəsi olan hər bir fəqihin – səy və təlaşından sonra – qənaətlərindəki hər hansı səhvi güzəştə gediləcək. Necə ki, Əllamə Seyyid Şərəfüddin “Əl-füsulul-muhimmə” kitabında bəzi İslam alimlərindən nəql edərək yazır: “dini hökmlərdə ictihad dərəcəsinə çatan və onu həqiqət bilən hər bir müctəhid, ümumiyyətlə, icra sahibidir; belə ki, ictihadı düzgün olsa, iki savab, səhv olsa, bir savab yazılacaqdır”.

SON HƏDİS
İmam Əmirəlmöminin Əli (ə) buyurur: “Bəla və müsibətlər yetişdirdə, mallarınızı canlarınıza qalxan edin, acı hadisə ilə üzləşdikdə, canlarınızı dininizə fəda edin. Bilin ki, əsl həlak olan dinini itirən və əsl talanan kəs isə vicadını qarət olunandır.

Mənbələr

Qurani-Kərim
Mohsin Qərəviyan, “Cavanların dini-etiqadi sualları”
Vəsailuş-şiə, 27-ci cild, səh. 136.
Şeyx Səduq, “Kəmaludddin və təmamun-nemət”, 2-ci cild, səh. 484.
Mizanul-Hikmə, Muhamməd Reyşəhri
Əl-fususul-muhimmə fi təlifi-üümə, səh 155. Beyrut 7-ci çapı, 1977.ci il.
Nəhl surəsi, ayə 44.
Nəhl surəsi, ayə 43.

“And olsun Kə’bənin Rəbbinə nicat tapdım”

Mübarək ramazan ayının 18-dən 19-a keçən gecə mütəqqilərin əmiri, övliyaların sərvəri və rəhbəri, ariflərin ustadı, bütün varlığı tovhid nuru ilə nuraniləşən İmam Əlinin (ə) zərbətləndiyi gecədir. Ikinci qədr gecəsi ehtimal olunan mübarək ramazan ayının 21-ci gecəsi isə bu əzəmətli şəxsiyyət öz rəbbinə qovuşaraq mələkut aləminə yüksəlmişdir.İmam Əli (ə) zərbətləndiyi gündən təqribən üç gün müddətində yaşamış, daha sonra öz rəbbinə qovuşmuşdur.

Həzrəti Peyğəmbər (s) onu “bədbəxtlərin ən bədbəxti” adlandırdığı İbn Mülcəm (lən) tərəfindən kufə mescidində sübh namazında arxadan, namaz üstündə səcdədən qalıxdığı zaman başına qılıncı ilə vurmuşdu. Ramazan ayının 21-də yer üzünün höccəti gözünü dünyaya yumub, əbədiyyət aləminə köçmüşdür. Rəvayətlərdə buyurulur ki, İmam 19-u axşam qızı Ümmü –Gülsümün evində qonaq idi. Sübhə qədər narahat idi, yata bilmirdi. İbn-Səd Həzrət İmam Həsən(ə) dən nəql edir ki, İmam (ə) yuxuda Peyğəmbəri (s) gördü, ona (s) ümmətin etdiyi haqsızlıqlardan, zülmlərdən şikayət etdi.
Peyğəmbər (s) Əlidən (ə) ümmətə nifrin etməyini istədi. Bu zaman Əli (ə) belə dua etdi: “ İlahi mənə bunlardan yaxşı camaat, bunlarda isə məndən pis rəhbər qərar ver”.

Hədislərdə var ki, İmam Əli (ə) namaz vaxtı zərbətlənib. Meysəm İbn Təmmardan nəql olunur ki, İmam (ə) namazda idi. İbn Mülcəm (lən) içəri girib İmamın (ə) mübarək başına qılıncla zərdə endirdi. Demək olar ki, bu hadisəni bütün islam alimləri yekdilliklə qəbul edirlər. Hədislərdə qeyd olunur ki, İbn Mülcəm Kufəyə gələndə Şəcnə İbn Əddinin qızı Qutamı görür. O qıza vurulur. Qutam deyir əgər məni istəyirsənsə mənim mehriyyəm Əlinin (ə) qanıdır. İbn Mülcəm deyir elə məndə ona görə bura gəlmişəm. O həmən gecə Əşəs ibn Qeys Kəndinin evində qalır. O qılıncına zəhər sürtüb Kufə mescidinə tərəf yola düşür və həmin zəhərli qılıncla İmamı (ə) başından yaralayır. Bu işdə ona yoldaşlıq edənlərdən biri də Şəbib ibn bəcrə Əşcədir.

“And olsun Kəbənin rəbinnə ki, nicat tapdım” bu məşhur kəlam Həzrəti Əliyə (ə) məxsusdur.
İmam (ə) bu sözü zərbətləndiyi an deyib. Həzrəti Əli (ə) böyük cazibə bə dafiəyə sahib bir şəxsiyyət olmuşdur. Haqq əhlinin qəlbi ona doğru cəzb olunmuş, iman və eşq sahibi olan şəxslərin qəlbində bu əzəmətli şəxsiyyətə qarşı sevgi və məhəbbət yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, Peyğəmbərin (s) Əli (ə) haqqda “Ya Əli səni ancaq mömin sevər, sənə ancaq kafir düşmən” dediyi bu mübarək kəlam öz həqiqətini tarixi boyu göstərmişdir. Buna görədə də, Əlinin (ə) məhəbbətini tarix boyu qəlblərdən və zehinlərdən silmək istəsələr belə heç bir zaman buna nail olmamışlar. Əli (ə) haqq meyarı, ədalət sütunu, dinin meyarıdır.
Əli (ə) öz dərin kəlamları ilə daim zehin və qəlbləri işıqlandırmış, öz canını din və quran yolunda fəda etmişdir. Məhz bu əzəmətli şəxsiyyətin bu mübarək şəhadəti də məhz onun Quran və tövhid sütunundan qaynaqlanır. İmam Əlidən (ə) uzaqlaşan şəxslər hər bir zaman zəlalətə və giriftarçılığa qərq olmuşlar.
Çünki həzrəti Əli (ə) haqqı batildən ayıran ən mükəmməl meyardır. Məhz bu səbəbə görə də, qiyamət gününə qədər də haqq və batilin meyarı onunla müəyyən və müşəxxəs olacaqdır.

Fədai Naci

Qədr gecəsi və insanın ixtiyarı

Sual: Əgər insanın müqəddəratı qədr gecəsi müəyyən olunursa, o zaman insanın təlaş və ixtiyarı nə məna daşıyır?

Cavab: İnsanın talehi və müqəddəratının qədr gecəsində qeydə alınaması ilə onun ixtiyarının ziddiyət təşkil etməsi məsəsi bu məsələyə görə irəli sürülmüşdür ki, bir tərəfdən rəvayətlərə əsasən, bu gecə insanın bir illik taleyi təyin olunaraq İmam Zamana (ə) təhvil verilir və digər tərəfdən bu təqdir və təyin Allahın elminə əsaslanır. Belə ki, əgər insan müəyyən olunmuş taleyini dəyişdirə bilsə, həm Allahın elmində nadanlıq yaranacaq, həm də Onun təyini mənasız olacaqdır. Bu iki şübhə ilə qarşılaşmamaq üçün insanın öz talehini dəyişdirməsindəki gücünü inkar etsək, bu da cəbr mənası verəcəkdir.

1. ”Cəbr” və “ixtiyar” məsələsi ilə bağlı müxtəlif görüşlər. Yuxarıdakı sualın cavabının aydınlaşması üçün diqqət etməliyik ki, “cəbr” və “ixtiyar” predmeti teologiya elmi ilə bağlı çox qədim zamanlara gedib çatır və bütün dini-ideoloji məktəblərdə özünə xüsusi yer ayırmışdır. İslam məktəbində bu məsələ ilə əlaqədar üç əsas görüş irəli sürülmüşdür:

1. Əşərilər məktəbinin “mütləq cəbr” görüşü.
2. Mötəzilə məktəbinin “mütləq ixtiyar və azadlıq” görüşü.
3. Şiə məktəbinin “orta mövqe” ( nə mütləq cəbr, nə də mütləq ixtiyar) görüşü.

Əhli-beyt məktəbinin ardıcılları həm məsum imamlara (ə) tabe olmaqla, həm də əqli-fəlsəfi dəlillərlə “orta mövqe”nin ən düzgün yol olduğunu sübut etmişlər; yəni insanın işləri nə tamamilə öz yaradıcılığıdır ki, onun işləri mütal Allahın qüdrət dairəsindən xaric olsun, nədə tamamilı Allahın məxluqudur ki, savab və cəza mənasız olsun. Üçüncü görüşdə müsəlman alimləri “cəbr” şübhəsinə iki cavab vermişlər ki, qədr gecəsində tale və müqəddəratın təyini ilə insanın ixtiyarı arasındakı ziddiyyəti irəli sürən şübhəni də ona aid etmək olar. Yeri gəlmişkən, bu şübhəyə axırda ixtisaslı şəkildə cavab veriləcəkdir.

Birinci cavab: Allah-Talaanın nizam-intizam üzərində yaratdığı kainata səbəb-nəticə qanunu hakimdir. Vasitəsiz şəkildə yaranan ilk məxluqdan başqa, bütün varlıqlar Allah-Taalanın müəyyən etdiyi səbəblərdən vücuda gəlmişdir. Məsələ, təbiət aləmi elə tənzim olunmuşdur ki, xüsusi şəraitdə əkilən toxum çırtlayaraq yarpaq çıxaracaq, bitkiyə çevriləcəkdir. Həmçinin nütfə qadın batinində yerləşdiyi təqdirdə, biz istəsək də, istəməsək də, rüşeymə çevriləcəkdir. Lakin bütün səbəblər bu sadəlikdə deyil, əksinə, bəzi fenomenlərin səbəbləri anlaşılmazdır, ona bir sıra ünsürlər dəxalət edir ki, onları asanlıqla ayırd etmək olmur. İnsanın ixtiyari işləri də bu qəbildəndir. Səbəb-nəticə qanunu insanın ixtiyar və iradəsində böyük rol oynayır. Demək, insanın ixtiyarı mütəal Allahın yaratdığı bu aləmin bir qismini təşkil edir.

Bu cavabın iradı: Göstərilən təhlilə əsasən, Allah-Taala insanın taleyini özünə həvalə etmiş olur. Bunun mənası budur ki, Allah-Taala insanın talehinə dəxalət etmir. Bu isə üçüncü görüşlə əlaqədar irəli sürülsə də, əməli olaraq mötəzilə məktəbi tərəfindən deyilən “təfviz” adlı yanlış mənadan ibarətdir. Həm də bu təhlilə görə, qəbul etməliyik ki, Allah-Taalanın insanın ixtiyari işlərinə qarşı elmi yalnız bu nizama elmi olub, insanın işlərinin təfərrüatından xəbərsizdir. Bu da bəzi qədim filosofların, kəlamlarından başa düşülən mənadan başqa bir şey deyildir. Əllamə Məclisi dərin düşüncəsi ilə Quran və sünnəyə əsaslanaraq onu dinin zərurətinə əks bilir.

İkinci cavab: Taleyin təyin olunması ilə əlaqədar ikinci məna odur ki, Allah-Taalanın yaratdığı, səbəb-nəticə qanunu üzərində qurduğu kainata və ona hakim nizam-intizam təsir göstərir. Odur ki, belə deyirlər: “Allah-taalanın səbəbkar olduğu qədər də ürəkyandırandır. O, atəşi yandırıcı xəql etdiyi kimi, onu gülüstana da çevirə bilər. Dəqiq desək, Allah-Taala atəşi yandırıcı səbəb yaratsa da, Onun Özü həmin səbəbi qüvvədən salıb, başqa bir səbəblə də dəyişə bilər.

Bu təhlilə əsasən, taleyi təyin etmək səbəbləri müəyyən nəticələrin yolu üzərin qoymaq mənasını daşıyacaqdır. Başqa sözlə, mütəal Allah insanların taleyini, hətta qədr gecəsindən qabaq fitrət aləmində dəqiq şəkildə təyin etmişdir. Ondan daha üstün mənada, Allah əzəli və əbədi elmində kimin xoşbəxt və kiminsə bədbəxt olması müəyyəndir. Ariflərin dediyi kimi, sabit vəziyyətdə hər kəsin səadət və bədbəxtliklə nisbəti məlumdur. Lakin bunun insanın ixtiyarı ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Çünki bu təyin və təqdir Allahın əzəli və əbədi elmindən doğur və Onun bu elmi insanın iradə və ixtiyarına tabedir. Başqa sözlə, O, filankəsin filan yerdə,filan saatda və filan vəziyyətdə nə edəcəyini, hansı qərara gələcəyini və öz ixtiyarı ilə hansı yolu seçəcəyini, hansı taleyə üz tutacağını yaxşı bilir. Rəvayətlərə müraciət etdikdə, görəcəyik ki, mütəal Allahın vasitəsi ilə taleyin təyin edilməsindəki həmin məna və həqiqət qəbul olunmuşdur. İmam Sadiq (ə) buyurur: “Allah-Taala insanlardan filan işin baş verdiyini (yəni müəyyən bir işi görmək istədiklərini ) bildiyi üçün işlərini öz ixtiyarlarına qoydu. Buna görə də, həmin işi görməkdə bacarıqlıdırlar”. Bu rəvayətlərdə taleyin təyin edilməsi məsələsində mütəal Allah vəsilə və səbəbi insanın ixtiyarına qoyur və o da həmin səbəbdən istifadə edərək işini görür. Lakin müəyyən bir işin, məsələ günahın səbəbini onun ixtiyarına qoymasının səbəbi budur ki, Allah-Taala onun axırda öz ixtiyarı ilə həmin işə quraşacağını bilir.

2. Əbu bəsir İmam Sadiq (ə) dən belə nəql edir: “bir dəfə bir nəfər İmam Sadiqin (ə) günah əhlinin əzabı ilə əlaqədar Allahın hökmünü soruşduqda, o həzrət buyurur: “Allah-Taala bu hökmü verdikdən sonra onun əhliniə həmin hökmü başa düşmək üçün güc verdi, ona layiq ağır yükü onlardan götürdü və günah əhlinə günah etmək qüdrətini verdi. Şünki öncədən bilirdi ki, onlardan günah baş verəcək.” Məruf həsəni bu hədisin davamında yazır: “Allahın onlara hökmü Onun bu işə qarşı elmindən qaynaqlanır ki, onlar öz ixtiyarları ilə bədbəxtlik yolunu seçəcəklər.” Bu iki rəvayətə diqqət yetirdikdə, ümumiyyətlə, demək olar ki, Allah tərəfindən əzəldən taleyin təyin edilməsinin mənası belədir: “Allahın əzəli elmini nəzərə alaraq insan öz ixtiyarı ilə hansı işləri yerinə yetirəcəyini bilir. Odur ki, öz işində heç də məcbur deyil. Bu iş eyni ilə ona bənzəyir ki, insanın iradəsinə təsirli olan bütün amillərdən tamamilə agah olan bir kəs əvvəldən onun filan saatda hansı işlərə əl atacağını yəqin dərəcədə bilir. Düzdür, burada o, həmin şəxsin taleyinin bütün təfərrüatından, görəcək işlərinin siyahısından agah olsa da “cəbr” deyil. Çünki ona bir şey yüklənməmişdir. Qədr gecəsinə gəldikdə isə, deməliyik ki, həmin gecə Allahın əzəli elmi və Onun elm xəzinəsində mövcud olan insanların bir illik işlərinin siyahısı göndərilir. Bu isə əsla “cəbr” deyildir.

2. İxtisaslı cavab: “Cəbr” və “ixtiyar” şübhəsinə verilən bu cavabda adi cavabları üstələyəcəyik və əsas bir məsələ kimi qəbul edəcəyik ki, qədr gecəsində yalnız mütaəl Allahın əzəli elminin nazil olması deyil, həm də bir növ insanların taleyi yazılır, qeydə alınır. Bu fərziyyə ilə deyirik: “Qədr gecəsində təyin olunan tale dəyişilməz və qəti tale qismində deyildir. Rəvayətlərdə deyilir ki, əgər bir kəs qədr gecəsində bağışlanmasa “ərəfə günü” bağışlanması üçün təlaş etsin. Bu hədisin mənası budur ki, qədr gecəsində təyin oluna tale “Ərəfə” günü və yaxud ilin başqa günlərində dəyişirilə bilər. Buradan qədr gecəsi qeydə alınan talehinin qəti olmadığı və zəmanınin sahibi İmam Mehdinin (ə) qəlbinə nazil edilən elmin tam təqdir olmadığı aydınlaşır. Başqa sözlə, qədr gecəsi nazil olan elm “gizli” və “isbat” adlı “lövhə”dən ibarətdir. Lakin bu təhlildə ən azı mütaəl Allahın əzəli elminin surətini adlanan “lövhi-məhfuz” elmi zəmanənin imamına təhvil verilmir. Çünki bu surətdə həmin elm heç zaman dəyişilə bilməz. Çünki bu surətdə həmin elm heç zaman dəyişilə bilməz. Odur ki, qədr gecəsində insanların işlərinin müəyyənləşdirilməsi və talehlərinin qeydə alınması sadəcə kağız üzərində yazılmış hələ qərarı çıxarılmamış qanuna bənzəyir ki, insan zəhmət və təlaşı ilə onun son mətnini dəyişdirərək ziyanına yazılanları xeyrinə tamamlaya bilər. Rəvayətlərə müraciət etdikdə, aydın olur ki, qədr gecəsi imamlara nazil olunan müqəddərat qəti deyil və dəyişiləndir. Məsələ “Əyyaşi” təfsirində belə bir rəvayət nəql olunur: “bir nəfər İmam Sadiq(ə)dən qədr gecəsi haqda soruşdurda o həzrət buyurdu:

“Bu gecə mələklər və yazıçılar dünya səmasına nazil olar və il ərzində baş verəcək hadisələri və bəndələrə yetişəcək hadisələri yazarlar. Amma bəzi işlər də mütaəl Allahın istəyindən aslıdır. Mütəal Allah həmin işlərdən istədiyini irəli keçirər və istədiyini təxirə salar, istədiyini məhv istədiyini sabit edər. “Ümmul-kitab” Onun yanındadır.”

İmamların kəlamlarından başa düşülür ki, onlar qəti və dəyişilməz elmə malik olmamışlar. Məsələ, İmam Sadiq (ə) mötəbər bir hədisdə buyurur: “İmam Zeynəlabidin (ə) həmişə deyərdi: “Əgər Quran-Kərimdə bir ayə olmasaydı sizi qiyamət gününə qədər baş verəcək bütün hadisələrdən xəbərdar edərdim” soruşdular “hansı ayə” Həzrət buyurdu: Mütəal Allahın buyurduğu bu ayə:

“Allah (məhv bə isbat) lövhəsində yazılmış hadisələrdən istədiyini məhc edər və (bəzi hadisələri orada) dərc edər və “Ümmul-kitab” (lövhi məhfuz) Onun yanındadır.”

Bu məsələ ilə əlaqədar rəvayətlər olduqca çoxdur. Beləliklə, qeyd edilənlərdən belə qənaətə gəlirik ki, əvvəla, “”cəbr” və “İxtiyar” şübhəsinə verilən məşhur cavablar qədr gecəsi ilə əlaqələndirilən “cəbr” şübhəsinə də aiddir. Qədr gecəsində taleyin yazılması mütəal Allahın əzəli elminin göndərilməsindən başqa bir məna daşımayacaq və bu da insanın iradəvə ixtiyarından aslıdır. İkincisi, əgər qədr gecəsində baş verənlər “elmin nazil olması” yox, qəti olmadığını, insanın öz taleyini dəyişdirə biləcəyini və bunun “təyin” qəlbindən olduğunu qəbul etsək, yenə də “cəbr” lə nəticələnməyəcəkdir. Sonda qeyd etməliyik ki, qədr gecəsində insanın taleyi ilə bağlı qeydə alınan ilk yazılar da yersiz deyildir, əksinə indiki hal bizə məlum olmayan minlərlə digər amillərin və keçmiş əməllərin nəticəsi olaraq yaranmışdır; elə amillər ki, həyat boyu öz iradə və ixtiyarımızla vücuda gətirmişik və hətta onları tamamilə yaddan çıxartsaq da mütəal Allah əzəli və əbədi elmində zəxirə olunmuşdur.

SON HƏDİS
İmam Rza (ə) buyurur: “Əmirəlmöminin Əli (ə) üç gecəni yatmazdı, Ramazan ayının 23-cü gecəsi, “Fitr” bayramı gecısi və “Şaban” ayının 15-ci gecəsi. Bu gecələrdə ruzilər bölünər, ömür müddəro və il ərzində baş verəcək hadisələr qeydə alınar.

İstifadə olunmuş mənbələr

Qurani-Kərim
Biharul-Ənvar, c. 4, 5.
İqbalul-əmal. Seyyid cəfər İbn Tavus rəziyyədin Əli ibn Musa
Mənla yəhzəruhul-fəqih, 2-ci cild
Üsuli-kafi, 4-cü cild
Təfsiri Əyyaşi
Təfsiri-Numunə, qədr surəsinin təfsiri.

Aləmlərin Müctəbası

İmam Əli (ə) və İslam Peyğəmbərinin (s) əziz qızı xanım Fatimeyi-Zəhranın (s) ilk meyvəsi, şiələrin ikinci imamı həzrət Həsən Müctəba (ə) hicrətin 3-cü ili, Ramazan ayının 15-də Mədinə şəhərində dünyaya gəlmişdir. İmam Həsən (ə) təxminən yeddi yaşında ikən Peyğəmbər (s) dünyadan köçdü. Peyğəmbərdən (s) sonra təxminən otuz il atası imam Əli (ə) ilə birgə oldu. Atasının şəhadətindən sonra (hicrətin 40-cı ilindən) on il müddətinə qədər müsəlmanlara imamlıq etmiş və nəhayət, hicrətin 50-ci ilində Müaviyənin hiyləsi ilə qırx səkkiz yaşında zəhərlənmiş və şəhadətə nail olmuşdur. Müqəddəs məzarı Mədinə şəhərinin “Bəqi” qəbiristanlığındadır. Bəli, imam Həsən (ə) Rəsulullah (s) kimi böyük bir peyğəmbərin, imam Əli (ə) və xanım Zəhra (ə) kimi ata və ananın qucağında böyümüşdü.
“Mübahilə” ayəsində (“Ali-İmran” surəsi, ayə 61) “oğullarımız” təbirinin imam Həsən (ə) və qardaşı imam Hüseyn (ə) barəsində işlədilməsi, eləcə də, “Təthir” ayəsinin Əhli-beyt (ə) haqqında nazil olması onlar üçün əbədi bir iftixar olub, paklıq və müqəddəsliklərini göstərən aydın bir sənəddir
Əmirəlmömininin Əlinin (ə) şəhadətindən sonra imam Həsən Müctəba (ə) minbərdə danışaraq camaatı onunla beyətə təşviq etdikdə, təkanverici qüvvəyə ehtiyaclı idi ki, “Əzd” qəbiləsindən olan bir nəfər fəryad edərək: “Rəsulullahın (s) Həsən ibn Əlini (ə) yanında əyləşdirib belə buyurduğunu eşitdim: “Məni sevən hər kəs onu (Həsəni) da sevməlidir. Bunu eşidənlər eşitməyənlərə çatdırsınlar. Əgər Rəsulullahın (s) əmri olmasaydı, bunu kimsəyə söyləməzdim!” – deyib öz yerində oturdu. (“Ət-tarixul-kəbir”, Buxari, c. 3, s. 428.)

İMAM HƏSƏNİN (Ə) XÜSUSİYYƏTLƏRİ
İmam Həsən (ə) kamillik yolunu getmək istəyənlərə fərdi və ictimai siması ilə bənzərsiz bir bələdçi ola biləcək bəşəriyyət simvollarından biridir. Bu haqda nəql edilən rəvayətləri ətraflı şəkildə burada qeyd edə bilmədiyimizdən, bir neçəsi ilə kifayətlənirik:
O həzrətin ibadətdə parlaq siması bəşəriyyət tarixinə gözoxşayan bir gözəllik vermişdir. Bir rəvayətə görə, imam Həsən (ə) buyurmişdur: “Allahın evinə piyada getmədiyim halda, Allahımla görüşməkdən həya edirəm.” Buna görə də, o həzrət iyirmi dəfə Mədinədən Məkkəyə piyada getmişdi.
(“Əxbari-İsfahan”, Əbu Nəim İsfahani, c.5, s.44.) Yenə nəql olunmuşdur: “İmam Həsən (ə) iyirmi beş dəfə piyada olaraq həcc səfərinə getdi.” (“Tarixi-xuləfa”, Süyuti, s.73.)
O həzrətin diqqətə çarpan ən önəmli xüsusiyyətlərindən biri də, tarixçilərin dilində dastan olmuş xeyirxahlığı və comərdliyi idi. Bir rəvayətdə belə deyilir: “Bir nəfər o həzrətin hüzuruna gələrək möhtac olduğunu bildirdi. İmam “ehtiyacını yazıb gətir” – deyə buyurdu. O, yazıb gətirdikdə, ehtiyacından ikiqat artığını ona əta edərək razı saldı.
(“Əl-məhasin”, Beyhəqi, s.55.)
O həzrətin əxlaqi xüsusiyyətlərindən biri də, səbirli və yumşaqxasiyyətli olması, riya və özünügöstərməkdən çəkinməsi idi. Bu haqda da bir çox hədislər nəql edilmişdir ki, biz burada onlardan sadəcə biri ilə kifayətlənirik:

Bir nəfər şamlı deyir: “Bir gün Mədinədə çox gözəl və yaraşıqlı simaya sahib olan, əyninə təmiz paltar geyinən və bəzədilmiş bir qatıra minən bir şəxsi gördüm. Kim olduğunu soruşduqda, “Həsən ibn Əli ibn Əbu Talibdir (ə)” – dedilər. Bu zaman qəzəb atəşi bütün bədənimi bürüdü və Əli ibn Əbu Talibin (ə) belə bir övlada sahib olduğuna qısqandım. Yanına gedib “Sən Əbu Talibin oğlusanmı?” – deyə soruşduqda, “Mən Əbu Talibin oğlunun oğluyam!” – deyə buyurdu. Elə həmin anda onu təhqir və söyüş yağışına tutdum. Sözlərimi bitirdikdən sonra, o, “Bu şəhərdə qəribsənmi?” – deyə məndən soruşdu. Dedim: “Bəli, qəribəyəm.” Buyurdu: “Mənimlə gəl, əgər evin yoxdursa, qalmağa yer verər, pulun yoxdursa, kömək edər və bütün ehtiyacını ödəyərəm.” Ayrılıq vaxtı yer üzündə o həzrətdən daha çox kimisə sevmədiyim duyğusu ilə ondan ayrıldım.” İslam nöqteyi-nəzərindən varlı və imkanlı şəxslər kasıb və imkansız şəxslərə qarşı böyük məsuliyyət daşıyırlar. Dərin mənəvi əhdlər və müsəlmanlar arasında bərqərar olmuş dini qardaşlıqlara əsasən, varlılar kasıbların ehtiyaclarını mümkün qədər təmin etməyə çalışmalıdırlar. İslam Peyğəmbəri (s) və dini rəhbərlər (imamlar) bu barədə təkcə sifariş deyil, həm də hər biri öz zamanında insansevərlik nümunəsi olmuşlar.

İkinci imam elm, təqva, zahidlik və ibadətlə yanaşı, öz dövrünün səxavətli şəxsi, məzlumların və miskinlərin köməkçisi kimi tanınmışdır. O həzrətin vücudu dərdli ürəklərin, imkansızların pənahı, ehtiyacı olanların ümid yeri idi. Belə ki, bir kasıb belə onun evindən əliboş geri qayıtmazdı. Qəlbi sınmış hər hansı bir şəxs dərdini ona açıb söyləsəydi, İmam (ə) onun dərdinə mütləq bir məlhəm qoyardı. Hətta bəzi vaxtlar imkansız şəxs özü ehtiyacını deməzdən qabaq İmam (ə) onun ehtiyacını ödəyər və ona utanmağa icazə verməzdi.

GİAM