İctimai – GIAM

Ədalət nə deməkdir?

Alimlər ədalət anlayışına bu cür tərif vermişlər: ədalət hər şeydə ən əlverişli orta həddi gözləməkdir. Müəyyən bir məsələdə ifrata varmaq (yəni həddi aşmaq) və təfritə yol vermək (yəni lazım olan həddə çatmamış durmaq) ədaləti pozmaq deməkdir. Həm ifrat, həm də təfrit bəyənilməzdir.
Dediklərimizi sadə misallarla sübuta yetirək:
Məlumdur ki, insanda səxavət və əliaçıqlıq gözəl xüsusiyyətlərdən sayılır. Səxavətli şəxs hamı tərəfindən sevilir və möhtərəm bilinir. Səxavətin təfrit halı – simiclik və xəsislik isə insan üçün pis xasiyyət hesab edilir. Habelə, bir kəs ifrat dərəcədə səxavətli olsa, yəni bütün var-dövlətini, evini, geyimlərini və s.-ni camaata bağışlasa, öz yaşayış ehtiyaclarını ödəmək üçün başqalarına möhtac olar, ömrünü səfalət və dilənçilik içində keçirər.
Yaxud məlumdur ki, insanın malik olduğu ən dəyərli nemətlərdən biri nitq qabiliyyətidir. İnsan danışanda da ədaləti gözləməli, hər sözün yerini bilməlidir. Yeri gəldi-gəlmədi uzun-uzadı və mənasız danışmaq insanın hörmətini əksildər, xalq içində ona çərənçi deyərlər. Belə hərəkət ifratçılıqdır. Əksinə, bir kəlmə söz bir insan taleyini həll etdiyi zaman kimsə ağzına su alıb sussa, həm özünü, həm də başqalarını bədbəxtliyə salar. Allah-Təala hər cür ifrat və təfritdən uzaqdır. Çünki bu xüsusiyyətlər onun kamillik və nöqsansızlıq sifətlərinin ziddinədir. Allah-Təalanın bütün sifətlərində və yaratdığı şeylərdə ədalət vardır. Allah rəhmli və bağışlayandır. Onun mərhəməti çox genişdir, amma ifratdan uzaqdır. Allah qəsdən, yaxud bilməyərəkdən bəzi günahlar törətmiş və tövbə etmiş şəxsləri bağışlayar, lakin inadcıl kafirlər və dəhşətli cinayət törətmiş günahkarlar onun mərhəmətindən uzaqdırlar. Allah-Təala qüdrətlidir və bütün aləm Onun qüdrət nişanələri ilə doludur. Lakin Allah öz qüdrətini nümayiş etdirməkdə ifrata yol verməmişdir. Məsələn, Allah dağları daş süxurlarından yaratmış, qızıl və gümüş kimi qiymətli metalları isə yerin təkində gizlətmişdir. Allah böyük dağları saf qızıldan yaratmağa da qadir idi. Amma o, belə etməmişdir. Çünki qızıl dağları insanlara xeyirdən çox ziyan gətirərdi. Düşünün ki, bu halda həmin qızıl dağlarını ələ keçirmək naminə hansı fəlakətlər baş verə, nə qədər qanlar tökülə bilərdi!

Allah zalım deyildir

Ədalət xətkeşin mərkəzindəki müvazinət nöqtəsi kimidir. Xətkeş bu nöqtə üzərində dayanarsa, onun hər iki tərəfi eyni səviyyədə qərar tutar. Əgər müvazinət nöqtəsindən hər hansı tərəfə azacıq meyl edilsə, tərəflərin bərabərliyi pozulacaq. Ədalət nöqtəsində ifrat və təfrit bir-birini tarazlaşdırıb zərərsizləşdirir. Bunların hər hansı birinə meyl etmək – sərhəddi pozmaq, zülm və təcavüz etmək deməkdir. Zülm ədalətin ziddidir. Hər hansı əşyaya layiq olduğu münasibəti göstərməmək ona zülm etmək deməkdir. Nümunə üçün tarixə müraciət edək. Həzrəti Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) əmisi oğlu və kürəkəni Həzrəti Əlinin (ə) şəxsiyyəti tarix boyunca bəzi təriqət və cərəyanlar tərəfindən ədalətsiz, zülmkar münasibətə məruz qalmışdır. Özlərini müsəlman hesab edən, əslində isə İslamdan uzaq olan «xəvaric» təriqətinin nümayəndələri Həzrəti Əli (ə) ilə düşmənçilik etmiş, onu lənətləmiş, onunla müharibəyə qalxmışlar. Başqa bir təriqətin ardıcılları – əliallahilər isə İmam Əlini (ə) Allah saymışlar. Hər iki tərəf Əliyə (ə) zülm etmişdir. Xəvaric onu təhqir etmiş və hüququnu tapdamışdır. Əliallahilər isə Əlinin (ə) öz etirazına baxmayaraq, onu ifrat dərəcədə yüksəltmiş, malik olmadığı sifətləri və qüdrəti çatmayan işləri ondan tələb etmişlər. Bu zaman onlar hər şeydən əvvəl, Allaha qarşı küfr etmiş, onu insanla eyniləşdirmişlər.

Hər bir zülmün törədilməsinin üç səbəbi ola bilər:

a) Zülmkar qüvvə öz etdiyi işin zülm olduğunu bilmir. Məsələn, bir nəfər gizlincə başqasının pulunu götürüb mənimsəyir, amma bu hərəkətin oğurluq olduğunu bilmir. Əgər bilsəydi, həmin pulu götürməzdi.
b) Zülmkar qüvvə zülm törətməyi pis əməl saymır. Məsələn, insan başqasının pulunu götürərkən oğurluq etdiyini anlayır, amma özünü haqlı sayır. O, belə hesab edir ki, həmin şəraitdə oğurluq etmək günah deyildir.
c) Zülmkar qüvvə məcburiyyət qarşısında qalıb zülm törədir. Məsələn, insan aclıq üzündən oğurluq edir, yaxud başqa bir şəxs onu zorla oğurluğa məcbur edir.
Birinci və ikinci hallarda zülmkar qüvvə elmsiz və cahil, üçüncü halda isə qüdrətsiz və ehtiyaclı olmalıdır. Halbuki, Allah-Təala bu sifətlərin hamısından uzaqdır. Demək, Allahın zülm törətməsi üçün səbəb və şərait yoxdur. Qurani-Kərimdə qəti şəkildə buyurulmuşdur: «Allah zərrə qədər də zülm etməz» (Nisa, 40). «Sənin Allahın heç kəsə zülm etməz» (Kəhf, 49).

Qorxu ilə fobiyanın fərqi (psixoloji aspektə)

Fobiya Yunanca “phobos” sözünden gəlir və Fobos Yunan mifologiyasında qorxu tanrısıdır.
Fobiya insan beyninə olan təzyiqə deyilir. Bu təzyiq insanda qeyri-normal qorxular yaradır. Hansısa keçmişdə olan hadisə ilə bağlı və ya gələcəkdə baş verecək hadisə ücün narahatçılıq keçirərək qorxur. Bu qorxu ürək döyünməsi, baş gicəllənməsi, üz qızarması, üzdə qaşınma və yanma hissi, soyuq tərləmə, titrəmə, tənginəfəslik, boğulma, dumanlı görmə, nəfəs darlığı, udqunmada çətinlik, ani təziq düşməsi, huşunu itirmə, şok və.s ilə müşahidə olunan bir haldır. Panik atakda görünən bütün əlamətlərin demək olar ki, hamısı fobiklərdədə rast gəlinir. Fobiyanın panik atakdan fərqi ondadır ki, fobik nə zaman panikaya düşəcəyini bilir və ordan qaçmağa çalışır. Misal üçün, lift fobiyası olan bir adam liftə minməkdənsə piləkənlə qalxır.
Fobiyalar insanın pataloji psixoloji hissələrindəndir. Emosional mahiyyət etibari ilə qorxu ilə eynidir. Sadəcə olaraq, qorxunun daha kəsin, intensiv və çətin dəfolunan formasıdır. Fobiyanın qorxunun mənşəli olduğu elə adından da görünür. Belə ki, fobiya sözü latın mənşəli olub, qorxu mənasını ifadə edir. Psixiatriyada fobiya dedikdə, adətən, qorxu hissinin patoloji olaraq şiddətli formada özünü göstərməsi başa düşülür. Fobiya qorxunun daha kəsin forması olduğu üçün insanın onu özündən uzaqlaşdırması elə də asan deyildir. Fobiyalar zamanı insan qorxu obyektindən başqa bir şey haqda düşünə bilmir. Onun üçün ancaq bir düşüncə vardır: Qorxu. Buna görə də qorxunun bu növünə əlçəkməz, sarışan, qorxular adını da vermişlər. Vaxtında müalicə olunmazsa, fobiyalar daha kəskinləşə və acı nəticələrə gətirib çıxara bilər. Fobiyalar insanın cəmiyyətə adaptasiya olunmasına, normal fəaliyyət göstərməsinə çox mane olur. Fobiyalar insanın bacarıqlarını layiqincə aşkar edə bilmə imkanlarını azaldır. Bu halları yaşayan insanlar bir çox hallarda öz qorxularının əsassız oldğunu anlasalar da, özləri ilə bacara bilmirlər.
Psixiatrlara görə, bəzi fobiyaların məntiqi surətdə əsaslandırmaq və onlara rasional izah vermək çətindir. İnsanlar bəzi fobiyalar zamanı əsassız amillərdən şiddətlə qorxu hissi keçirirlər. Məsələ, deynofobiyadan əziyyət çəkənlər danışmaqdan dəhşətli dərəcədə qorxarlar. Dekstrofobiya zamanı isə insan sağ tərəfdə qərar tutan hər bir obyektdən qorxmağa başlayar. Bəzi fobiyalar zamanı insan sudan, müxtəlif növ heyvanlardan, fərqli əşyalardan vahimələnməyə başlayar. İnsanların keçirdiyi bu cür qorxu hissləri onların iradəsindən asılı olmayaraq yaranmaqdadır. İlkin məqamlarda asanlıqla müalicə oluna bilən qorxular psixikada özünə yer edəndən sonra aradan qaldırılması da çox çətinləşir Aydındır ki, fobiyaların bəziləri insan üçün həyati bir zərər yaratmasa da, bir qismi insanın yaşayışını məşəqqətli və dözülməz edir, həyatı təhlükə altına belə sala bilər.
Fobiyaların yaşı haqqında onu deyə bilərik ki, onların yaşı insanlığın yaşı qədərdir. Çünki fobiyaların yaranmasına səbəb olan amillər insanın mövcudiyyəti ilə bərabər yaranmağa başlamışdır. Fobiyaların xarakteristikası və onlara tutulmuş şəxslər haqda ilkin məlumatlara müxtəlif qədim ədəbiyyatlarda rast gəlirik. Eramızdan 5 əsr əvvəl “Tibbin atası” olan Hippokrat özünün “Epidemiya” adlı əsərində idarəolunmaz klinik qorxuları təsvir etmişdir. İngilis teoloqu və yazıçısı Robert Barton 1621-ci ildə özünün “Melanxoluyanın anatomiyası” adlı ensiklopedik kitabında fobiyaya tutulmuş bir neçə şəxsin əhvalatını bəyan etmişdir. Onun təsvir etdiyi şəxslərdən biri öləcəyi və ya halının pis olacağı qorxusu ilə evdən kənara çıxmırdı. Kitabda körpü üzərindən keçə bilməyən, şəlaləyə yaxınlaşmayan və hündürlüyə qalxa bilməyən insan haqqında da söhbət açılır. Belə ki, bu insana belə yerklərə yaxınlaşan zaman özünü suya atmaq və hündür yerdən aşağı tullanmaq kimi qarşısı alınmaz fikirlər gəlirmiş. Monten isə belə yazır: “Rastlaştığım bəzi insanlar sıçanı görən zaman (dəhşətdən) halları pis olurdu. Dİgərləri isə yanalarında döşək çırpan zaman belə hallar yaşayrdılar”. Fransız cərrahı Kamyu isə İngiltərə Şahı I Yakovun yalın qılınc görən zaman dəhşətə gəldiyini qeyd edir. I Yakovun Şotlandiya və Fransa şahzadəsi olan anası Mariya Stüard 1566-ci ildə, ona hamilə olan zaman gözü qarşısında müşaviri David Riççon 56 dəfə qılınc zərbəsi almışdır. Bu zaman David Mariyanın ətəklərindən tutaraq onu xilas etməsini istəmişdir. Mariya isə bir qrup qəzəbli şəxslərdə qorxduğu üçün onu xilas edə bilməmişdir. Mümkündür ki, həmin anda ananın keçirdiyi xüsusi formalı qorxu bətində olan övlada ötürülmüşdür.
Son dövrlərdə “fobiya” məfhumu transformasiyaya uğrayaraq öz mənasından başqa mənalarda da işlədildi. Belə ki, hazırda kəskin pis münasibət göstərilən bəzi şeylərə nisbətdə də bu ifadədən istifadə olunur. Məsələn, xristian fobiya (xristianlara qarşı aqressiv kəskin münasibət) rusofobiya (ruslara qarşı nifrət) kimi…

Bankda işləməyin hökmü nədir? və oradan alınan maaş halaldırmı?

İslam dini hər bir məsələdən əvvəl halal ruzi qazanmağa daha çox əhəmiyyət verir. Belə ki, halal ruzi sadəcə maddi deyil, əksinə bir çox mənəvi təzahürləri və faydaları da vardır. Ümumiyyətlə əməlin qəbulolma şərti, insanın mənəvi üstünlükləri onun halal qidasına bağlıdır. Halal qida insanın əxlaqında olan mənfi cəhətləri aradan aparır. Haram ruzi əxlaqı pisləşdirir, insanın mənəviyyatını və nuraniyyətini də aradan aparır. Eyni zamanda haram qida bir çox maddi və mənəvi böhranların yaranmasına səbəb olur. Bank sahəsi həssas bir sahə olduğu üçün orada işləmək və oradan gələn maddi gəlirin halal olmasına diqqət yetirmək lazımdır. Faiz (sələm) İslamda böyük günahlardan hesab olunur və onunla hər hansı formada olur olsun məşğul olmaq böyük günahdır. Ona görə də bankın bilavasitə faizlə bağlı fəaliyyətində iştirak etməkdən çəkinmək lazımdır. Bank müştərilərinə faizlə pul verilməsinin təşkili, qeydiyyatı, faizlə bağlı hər növ prosedurda iştirak etmək şəriət baxımdan haramdır. Bundan əlavə, bankın müştəriləri arasında şərab alveri kimi haram fəaliyyətlərlə məşğul olan müəssəsələr və ya şəxslər varsa, onlarla da hər növ işgüzar əlaqə yaratmaq, onların bankla ünsiyyətində hər şəkildə iştirak etmək (məsələ, onlar üçün kredit qeydiyyatı aparmaq, onların səhmlərinin alış-satışına qatılmaq və s.) günah sayılır. Bankın bu cür bilavasitə haram fəaliyyət sahələrindən başqa sahələrdə çalışmaq və buna görə məvacib almaq icazəli hesab olunur.

Ramazan ətri

PhD. Əfzələddin Rəhimli
İlahiyyat üzrə fəlsəfə elmlər doktoru

Ramazan ayı öz rəhməti, bərəkəti bizə üz gətirmişdir. Hədislərimizdəqeyd olunduğu kimi bu ay, Allah yanında ayların ən yaxşısıdır. Bu ayın günləri ən dəyərli günlər, gecələri ən gözəl gecələr, saat və ləhzələri ən üstün saatlar və anlardır. Qurani-kərim bu ayda nazil olmuşdur. Min aydan daha üstün olan saysız-hesabsız ilahi bərəkətlərlə dolu olan mübarək qədr gecəsi bu aydadır. Ramazan, əməllərin Allah-taalanın dərgahında ən asan və dəfələrlə yüksək şəkildə qəbul edildiyi aydır. Bu ayda insan yuxuda olduğu zaman belə onun üçün savablar yazılır. Aldığı hər nəfəsə də mükafat nəzərdə tutulur. (Səvabul-Əmal, səh. 75, hədis. 1)

Yaxşı bəs bu ayı başqa aylardan nə fərqləndirir ki, bu qədər dəyərə malik olur? Günlər, aylar sadəcə zaman bölgüsü deyilmi? Bu zaman bölgüsünü belə əzəmətli edən nədir?
Ramazanı dəyərli edən Allahın bu ayda insana islah və kamilləşmək üçün verdiyi fürsətdir. Allah bəndəsi üçün bir aylıq mənəvi inkişaf proqramı hazırlayıb.

Bəs inkişaf proqramı nədən ibarətdir? Sadəcə oruc tutmaqdan, ac-susuz qalmaqdanmı?
Sözsüz ki, oruc tutmaq Allah-taala tərəfindən buna qadir olan insanlara vacib edilmiş bir əməldir. Buna riayət etmək hər bir müsəlmanın Uca Yaradan qarşısındakı borcudur. Amma diqqət etmək lazımdır ki, dinimizin buyuruqlarının, xüsusilə də, vacib edilmiş əməllərin özünəməxsus hikməti və hədəfi vardır. Belə ki, əməllərin fiziki cəhətdən icra edilməsinin əsl hədəfi, onun mənəvi baxımdan olan faydaları ilə sıx bağlıdır. Sözsüz ki, fiziki cəhətdən qüsursuz yerinə gətirilən əməllər, mənəvi baxımdan qüsurlu və yoxsul olsa, əslində öz hədəfinə tam çatmamışdır. Buna görə də, əməllərin zahiri baxımdan kamilliyinə əhəmiyyət verməklə yanaşı, onların mənəvi kamilliyinə də xüsusi diqqət etmək zəruridir. Ələlxüsus, Ramazan ayında oruc tutduğumuz zaman, bu məsələyə diqqət etmək ibadətlərimizin kamilliyi, Allah dərgahında qüsursuz qəbul olması və ən əsası da mənəvi kamilliyimiz üçün zəruridir. Bu qısa məqalədə Ramazan ayında oruc tutmağın bir neçə fəlsəfə və faydalarına işarə edirik:

1. Nəfsin şəhvani istəklərini cilovlamaq

İlk növbədə insan bilməlidir ki, o bu ayda mənəvi inkişafı üçün ciddi və hərtərəfli bir proqrama başlayır. Sankı bir bitkinin toxumunu əkərək il boyu onun bəhrəsindən faydalanacaqdır. Bu elə bir proqram, elə bir mənəvi təlim kursudur ki, ilin hansı günlərində baş verəcəyi dəqiq bilinməyən qədr gecəsində mələklər və paklaşmış mənəvi ruh insanın qəlbində yer alacaqdır. Quran bütünlüklə onun ruhuna enəcək və həyatı ilahiləşəcəkdir.

Bunun üçün isə insan öz şəhvani-nəfsani istəklərini cilovlamalıdır. Belə ki, Qurani-kərim bu məsələyə işarə edərək, orucun təqvaya (Allah qorxusuna) səbəb olduğunu vurğulayır: “Ey mönimlər! Oruc tutmaq sizə vacib oldu, necə ki, sizdən qabaqkı ümmətlərə də vacib olmuşdu. Bəlkə, (orucun vasitəsi ilə) təqvalı olasınız.” (Bəqərə surəsi, 183-cü ayə)

Ramazan ayında insan ilk növbədə öz düşüncə tərzini dəyişməlidir. Dünyaya mənəvi zənginliklərlə baxmalıdır. İnsanlara qarşı təfəkküründə kin, nifrət, həsəd, pazıllıq, bədgümanlıq, hiylə, sitnə-fəsad olmamalıdır. Allaha xatir həqiqi oruc tutan şəxs, orucunu batil edən əməllərdən uzaq qalmaqla yanaşı, pis, xoşagəlməz əməllərə arxa çevirməli, qəlbini və əməllərini palaşdırmalıdır. Bir sözlə, oruc insanı ilahi təqvaya doğru yönləndirməlidir. Bu, həqiqi oruc tutmağa xas əlamətdir. Orucun vasitəsi ilə insan öz ağlını həris, azğın şeytani hisslərin zindanından azad edərək, ruhunu hürriyyətə qovuşdurur. İmam Rza (ə) buyurur: “Oruc tutmaq, şəhvət və ehtiras alovunu söndürər.” (“İləlüş-şəraye”, f. 103, s. 379)

Əgər belə olmazsa, deməli, oruc tutan şəxs onu öz məqsədinə çatdırmamışdır. Tutulan oruc da, öz fəlsəfə və faydasını itirmişdir. Mötəbər dini mənbələrimizin birində oxuyuruq: “Əbu Dərda rəvayət edir: Bir gün Allahın elçisinə (s) dedim: Filan qadın gündüzlər oruc tutub, gecələr ibadətlə məşğul olur. Amma insanlarla davranışı və rəftarı pisdir. Qonşularını da acılayır.

Peyğəmbər (s) buyurdu: “Onda heç bir xeyir görmürəm və cəhənnəm əhlidir”.” (Bəharül-ənvar: c. 71, s. 394)

Deməli oruc tutmaq sadəcə ac-susuz qalmaq deyildir, insanın möhkəm iradə ilə mənəviyyatını zənginləşdirməsidir. Necə ki. Xanım Fatimeyi Zəhra (s.ə) buyurur: “Əgər oruc tutan öz dilini, qulağını, gözünü, əl-ayağını, bədən üzvlərini haramlardan saxlamırsa, orucunun nə faydası var?” (Dəaimul-İslam, c.1, səh. 268)

Ramazan ayı ruhun inkişaf ayıdır. Davamlı olaraq irəliləmək və mənəvi uğur əldə etmək ayıdır. Bu haqda Həzrət Sadiq (ə) buyurmuşdur: “Oruc tutanda gərək qulağın, gözün, saçın, bədəninin dərisi də oruc tutsun. O Həzrət (ə) digər əzaları da sadaladı və buyurdu: Oruc tutduğun gün, oruc tutmadığın gün ilə eyni olmasın.” Bir sözlə, oruc tutan şəxsdən Ramazanın mənəvi qoxusu, Ramazan ətri gəlməlidir.

2. İnsani hissləri oyatmaq

Oruc tutmaq mənəvi-insani hissləri dirçəldərək, inkişafına səbəb olur. Uca Allahın razılığını əldə etmək istəyən və Tanrı dərgahında orucunun ən ali şəkildə qəbul olması üçün çalışan insan, gözəl-bəyənilmiş işlərə əl atır. Çünki oruc tutmaq, insanı düşünməyə və təfəkkürə vadar edir. Ramazan ayında oruc tutmağın fəlsəfələrindən biri də, insanı təfəkkürə sövq edib, ülvi hisslərini oyatmaqdır. Belə ki, bu ayda orucun vacib olma səbəblərində biri də, insanların aclıq və ehtiyacın nə olduğunu anlaması üçündür. Zəngin və varlı insanlar bir ay müddətində yoxsul insanların ehtiyaclarını, üzləşdiyi çətinlikləri daha yaxşı dərk etməlidirlər. Necə ki, Həzrət Rza (ə) buyurur: “Orucun insanlara vacib edilməsinin hikməti, aclıq və susuzluğun nə olduğunu dərk etmələri xatirinədir.” (“Vəsail”, f. 1, s. 31)

Ramazan ayında irqindən, millətindən, cinsindən və maddi rifahının hansı həddə olmasından asılı olmayaraq, hər kəsə orucun vacib edilməsi, Tanrı dərgahında onların arasında bu fərqlərə görə ayrı-seçkiliyin olmamasını bir daha vurğulamaq üçündür. Onlara əsl dəyərin insani hisslərdə olamsını anlatmaq məqsədi daşıyır. Həzrət Sadiq (ə) bu haqda buyurur: “Allah-taala Ramazan ayında oruc tutmağı insanlara ona görə vacib etdi ki, varlı və kasıb bərabər olsun.” (“İləlüş-şəraye”, f. 108, s. 378)

3. İnsanlara bağışlanmaları üçün fürsət vermək

Şübhəsiz, rəhmət və mərhəmət ayı olan Ramazanda oruc tutmağın vacib edilməsi, bu mübarək ay müddətində insanlara günahlarını bağışlatmaları üçün verilən dəyərli bir fürsətdir. Şeytanın həbs edildiyi (qüdrətinin azaldıldığı), saleh əməllərin düşünüldüyündən dəfələrlə üstün dəyərləndirildiyi və hətta mübah işlərin də, savab sayıldığı bu bərəkətli ay, hər bir möminin qurtuluş ayı ola bilər. Unutmaq lazım deyil ki, bu ayda, şeytanı həbs edən məhz insanların pak əmlləridir. Çünki, dəyərli Peyğəmbərimizin (s) buyurduğu kimi; “(Həqiqi) oruc tutmaq, şeytanın üzünü qara edər.” (“Vəsail”, f. 1, h. 2.)

Sözsüz ki, bu fürsətdən yalnız həqiqi oruc tutanlar faydalana bilər. Fiziki cəhətdən oruc tutub, mənəvi cəhətdən qəlbən və yaxud, əməldə yanlış addımlar atan şəxslər deyil. Belə ki, əziz Peyğəmbərimiz (s) hədislərin birində səhabəsi Cabirə buyurudu: “Hər kəs oruc tutub, gecənin bir hissəsini ibadət edə, qarnını, dilini, ehtirasını günah işlərdən qoruya, bu aydan (Ramazandan) çıxdığı kimi, bütün günahların girdabından da, bağışlanmış halda çıxar.”Bunu eşidən Cabir, sevinərək deyir: Necə də gözəl hədisdir?!
Peyğəmbər (s) buyurur: “Ey Cabir! De ki, necə də, çətin şərtlərdir. Çünki, nə çox gecə namazı qılan şəxslər ki, (etdiyi başqa pis əməllərə görə) ondan bəhrəsi yalnız elə oyaq qalmaqdır. Nə çox oruc tutan şəxslər ki, (etdiyi başqa pis əməllərə görə) ondan bəhrəsi yalnız aclıq və susuzluqdur. Bilin, hər kəs, Ramazan ayını oruc tuta, bu ayda haramdan və böhtandan uzaq ola, Allah-təala ondan razı olar və behişti ona vacib bilər. (“Vəsail”, c. 93, s. 346.)

4. Mənəvi təskinlik əldə etmək

Oruc tutmağın fəlsəfəsi və faydalarından biri də, ilahi rəhməti ilə dolu olan bu ayda, qəlbimizə mənəvi təskinliyi hakim etməkdir. Oruc tutub, gözəl əməllər yerinə yetirən insan, həm Allah-təala və həm də, onun bəndələri qarşısındakı vəzifələrini icra etdiyi üçün mənəvi-ruhi aramlıq əldə edir. Bu mənəvi ləzzət o qədər güclüdür ki, maddi ləzzətlər onunla müqayisə edilməkdə acizdir. Həzrət Əli (ə) buyurur: “Oruc insanın qəlbini aramlaşdırmaq, sakitləşdirmək üçündür.” (“Vəsail”, c. 3, s. 43.)
Doğurdan da, qəlblər yalnız ilahi zikri ilə və ondan qaynaqlanan pak əməllərlə rahatlıq tapar. Qurani-kərimin buyurduğu kimi; “Bilin ki, Allahı yada salmaqla, qəlblər rahatlıq tapar!” (Rəd surəsi, 28-ci ayə.)

5. Sağlamlığı qorumaq

Düzgün şəkildə oruc tutmağın faydalarından biri də, bədənin sağlamlığını qorumaqdır. İslamın göstərişlərinə və tibbi məsləhətləri də nəzərdə almaqla oruc tutmaq, insan sağlamlığına böyük təsirə malikdir. Hətta bir sıra xəstəliklərin müalicəsi üçün dünya səviyyəsində, bəzi alimlər oruc tutmağı məsləhət görmüşdür. Bəzən oruc tutan şəxslər, bir sıra narahatlıqların orucdan qaynaqlandığını iddia etsələr də, bu həqiqəti özündə əks etdirmir. Məqalə boyu işarə etdildiyi kimi, unutmayaq ki, oruc tutmaq nəfsimizi və ruhumuzu cilovlamağı bizə öyrədir. Təbii ki, nəfsini cilovlayan şəxs, orucunu açdığı zaman, nəfsinin cilovunu tam azad edib, aclığını doyurmaq üçün kontrolsuz şəkildə qidalanmamalıdır. Belə ki, bəzi problemlər də, məhz bu yöndə meydana gəlir. Unutmayaq ki, gün ərzində nümayiş etdirdiyimiz mənəvi və fiziki dözüm, gün başa çatdıqdan sonra ifrat şəklində özünü əks istiqamətdə büruzə verməməlidir. Dinimiz hər bir işin mötədil olmasını dəfələrlə vurğulamışdır. Elə buna görə də, Peyğəmbərimiz (s) buyurur: “Oruc tutun ki, (mənən və cismən) sağlam olasınız!” (Camei-əhadiş”, c. 10, səh. 294.)

Allah orucunuzu qəbul etsin. Amin!

“Psixoloji travmalar” nədir ?

Müasir psixoloji araşdırmalara əsasən insanların psixi durumu bir neçə qabarıq xüsusiyyəti ilə seçilir.
Bütün bu psixoloji durum insan həyatının müxtəlif durumlarında, başına gələn hər bir hadisə qarşısında dik dayanması və əyilməməsi üçün əhəmiyyətli faktora malikdir. Təbii ki, insan bütün bu mexanizmin necə fəaliyyət göstərməsini dərk etdikdə böyük bir sərmayəyə malik olduğunu dərk edir.
Müasir psixoloji araşdırmalar insanların daxili aləmində qərar tapan bütün bu qoruyucuları “psixoloji zireh və psixoloji imunitet” olaraq qeyd edir. Bütün bu daxili və psixoloji qoruyucular, insanların bütün yaşam boyu göstərdikləri fəaliyyət, müxtəlif hadisələr qarşısında dik dayanıb elastiklik nümayiş etdirməsi, ətraf mühitin narahatçılıqlarını rahatlıqla dəf etməsi üçün mühüm bir funksiyaya malikdir. Təsadüfi deyil ki, insan psixologiyasının belə bir müdafiə gücü, onun daxili gərginliyini azaltmasına, xarici və daxili aləmə mütləq formada adoptasiya olmasına şərait yaradır. Təbiidir ki, belə bir psixi müdafiənin belə bir qabiliyyəti olmasaydı insan ən kiçik psixoloji təsirlərdən sağlam formada çıxa bilməz, öz daxili və psixi durumunu idarə edə bilməz, ruhuna böyük zərbələr alardı. Belə bir müdafiə və bərpa etmə funksiyasına sahib olmaq insanın yaşam boyu göstərdiyi bütün fəaliyyəti o cümlədən insanın hər bir çətin və psixoloji gərginlikdən asanlıqla və rahat formada çıxa bilməsini asanlaşdırır. Fitri olaraq hər bir insan məhz belə bir daxili gövhərə sahib olmuşdur. Və insanların bütün ruhu məhz belə bir funksiya ilə təchiz olunmuşdur. Təbii ki, bütün bu qüvvələrin hər biri hər bir insanda fərqli formada özünü göstərir.
Bir qrup bəzi hadisələrdən və psixoji təzyiqlərdən təsirləndiyi kimi, digər insanlar təsirlənmir. Bütün bu təsir və təsirlənmə, insanlar arasında mövcud olan psixoloji quruluş və sistemə görədir.

Digər tərəfdən insanlarda mövcud olan belə bir müdafiə mexanizmi onların tam olaraq müxtəlif psixoloji təsirlərdən qorunması mənasında da deyildir. Psixoloqların qeydinə əsasən insanların belə bir ruhi qüvvəyə sahib olmalarına baxmayaraq hər hansısa bir kiçik və böyük olmasından aslı olmayaraq hadisələrdən uzun müddət, hətta ömür boyu öz təsirini itirməyən ruhi və psixoloji təsir alması mümkün bir haldır. Psixoloji tramva və təsirlər daha çox insanların ruhi və psixoloji sağlamlığına münasib olmayan ətraf mühitin mütəmadi və uzun müddət mənfi təsiri və ya ani olaraq şiddətli təsir etməsi nəticəsində yaranmış zərərlərdən ibarətdir. İnsanın yaxınını anidən itirməsi, iqtisadi iflas, şəxsiyyətin və ictimai statusun itməsi kimi müxtəlif hadisələr və s. insanda psixoloji tramvaların yaranmasına səbəb olur.
Yaxının həyatdan köçməsi, ağır xəstəliklər, təbii faciələr, müharibələr, cinsi təcavüzlər, fiziki tramvalar, işgəncə, uzun sürən xəstəliklər, qorxu, ağır cinayətlərə şahid olmaq, xoşagəlməz hadisələr və s. bütün bunların hər biri ağır psixoloji tramvaların yaranma səbəbi hesab olunur.

Psixoloji tramvaların hər biri bir-birindən fərqli olduğu kimi həmin tramva görən şəxs üçün olan əhəmiyyəti şəxsin keçirtdiyi psixoloji vəziyyəti ilə bir başa əlaqəlidir. Hər bir psixoloji tramva insanın sağlam düşünməsinə və qərar qəbul etməsinə olduqca mühüm zərbə vurur. Psixoloji tramvalar insanın psixikasının çətinliyə adoptasiya olma imkanını sıradan çıxarıb, insanın bütün daxili və psixoloji durumunu yerlə yeksan edir. Nəticədə insan hər hansısa bir bir ruhi gərginlikdən xilas olma imkanını əldən verərək ən kiçik hadisələrdə belə böyük ruhi gərginlik keçirir. Psixoloji araşdırmalara əsasən psixoloji tramva keçirən insanlar normal digər insanlar kimi yaşaması – deyib gülmək, əylənmək, sevinmək, insanlarla qaynıyıb qarışmaq kimi xüsusiyyətlər – üçün olduqca böyük əngəllər törədir. Psixoloji tramva keçirən hər bir insan düzgün düşüncə və sağlam ideologiyaya sahib olmadıqları halda, reallıqlardan və onları narahat edən hadisələrdən uzaqlaşmaq üçün və eyni zamanda olub keçən hər bir şeyi unutmaq üçün spirtli içkilər, qumar, narkotik kimi zərərli maddələrə də aludə ola bilərlər. Uzun sürən psixoloji tramvalar ən sonunda intihar və özünə qəsd kimi ən ağır hadisələrə də səbəb ola bilər.

Psixoloji travmalardan qurtulma yolları

Psixoloji travmalar insan həyatını zəhərə çevirən ən önəmli faktor hesab edilir. Bütün bu daxili travmaların yaranma səbəbi olduğu kimi, təbii ki, bütün bunların həll yolu da mövcuddur. Müasir psixologiya insan psixikasında mövcud olan bir sıra psixoloji tramvaların funkisyasını tapıb, onu həll etmək üçün müxtəlif yollar təqdim etmişdir. Burada ilk olaraq vurğulamaq gərəkən məsələ insanın öz-özünü idarə etməsidir. Təbii ki, insan hər hansısa bir psixoloji travmaya düçar olduqca müəyyən bir psixoloqa müraciət edib, psixoloji yardım ala bilər. Ancaq hər şeydən öncə buradan insanın öz-özünü müalicə etməsi üçün ən mühüm faktor insanın özüdür. Belə ki, insan ilk olaraq öz düşüncələrini dəyişib, mövcud vəziyyətdən xilas ola bilər. İradəsi güclü olan, hər bir mənfi hadisələrdən təsirlənməyən insan təbii ki burada özünü rahat bir tərzdə müalicə edə bilər. Bunun üçün, insanın iradəsi möhkəm olmalı və düşdüyü mühitdən çıxaraq psixoloji tramvalardan qurtula bilər. İnsan özünü təftiş etməli, öz məqsədlərinə və hədəflərinə yenidən göz atıb, əxlaqi və mənəvi dəyərlərə sahib olaraq öz mənfi psixoloji travmalardan qurtula bilər.

İnsanın düşdüyü psixoloji travmalardan qurtulması üçün digər bir həll yolu isə, insanın hadisələrə ötəri baxması, dünyanın müvəqqəti bir məkan, keçici bir səfər olaraq görməsi ilə mümkündür. Axirət adlı əbədi bir dünyanın mövcud olduğunu, hər hansısa bir mənfi və xoşagəlməz hadisələrin mövcud olmadığını dərk etmək, insanın önündə əbədi bir həyatın varlığını dərk etməsi onun hər hansısa bir xoşagəlməz hadisələr qarşısında möhkəm dayanmasına səbəb olacaqdır. Təbii ki, burada dini təlimlərin və dəyərlərin rolu inkar edilməzdir. Dini dəyərlərə sahib olaraq insanlar psixoloji travmalardan qurtula bilər. Təsadüfi deyil ki, dini imana sahib olmaq insanların dünyada bütün xoşagəlməz hadisələr qarşısında səbr və dözümlə dayanmasına və bütün psixoloji gərginliklərdən qurtulması üçün olduqca əhəmiyyət kəsb edir. Psixoloq və mütəfəkkirlərin qeydinə əsasən dua, razu-niyaz, münacat və bunun kimi dini ayinləri icra etmək insanın stress, psixoloji gərginlik, travma kimi insanın daxili dünyasını xarabalığa çevirən mənfi amillərdən qurtulmaq üçün ən mühüm amillərdir. İnsanın psixoloji travma, stress və buna bənzər psixoloji xəstəliklərdən qurtulması üçün ən əhəmiyyətli olan, insanın elm və bilik əldə etməsi kitab oxumaq, səyahət etmək, müxtəlif və bir-birindən fərqli gözəl yerləri ziyarət etmək, dostlarla əylənmək, müəyyən bir iş, təhsil, karyera və buna bənzər bir işlə məşğul olmaq insanın bütün psixoloji travmalardan qurtulması üçün ən əhəmiyyətli məsələ hesab olunur.

Sonda onu qeyd etmək istərdim ki, bütün bunlardan fərqli olaraq, insanın psixoloji və buna bənzər digər xoşagəlməz hadisələr qarşısında möhkəm dayanması üçün Allaha təvəkkül etmək, Allahla münacat, Allaha arxalanmaq və və Onu yad etmək ən gözəl qurtuluş yoludur. Əzəmətli və Uca Allahı yad etmək təbiidir ki, bütün bu mənfi travmalardan qurtulmaq üçün ən gözəl vasitədir. Necə ki, Allahın özü bu barədə Qurani-Kərimdə buyurur: ” Bilin ki, qəlblər yalnız Allahı yad etməklə aramlıq tapar”
“Ölməz diri olan Allaha bel bağla”
“Kim Allaha təvəkkül etsə (Allah) ona kifayət edər. Allah öz əmrini yerinə yetirəndir”

Allaha iman və Allahı həmişə xatırlamaq insanın həyatına məna verən və onu hədəfsizlikdən çıxaran amildir. Əgər insan özünün Allah ilə münasibətlərinə yenidən nəzər salsa və bütün işlərində Onu nəzərə alsa, həm qarşısına qoyduğu məqsədə daha rahat çatar, həm də heç bir çətinlik onu qorxutmaz.
Çünki o, belə olan halda bütün varlıq aləminin ixtiyarı əlində olan qüdrətin nəzarəti altında addımlayır və bilir ki, Allah heç vaxt öz bəndəsini darda qoymaz, çətinliyə salmaz. Əgər o, hansısa zahiri çətinliklə qarşılaşıbsa, deməli, onda da bir hikmət var və o da xeyrinədir.
Bunun müqabilində əgər insan Allahı untsa və Ondan üz döndərsə, onu sıxıntılı həyat gözləyir. Allah-taala buyurur:

“Kim Məni zikr etməkdən üz döndərsə, həyatı mütləq sıxıntılı olacaqdır”

Aqil İslam

1. (Rəd, 28)
2. (Şüəra, 217)
3. (Təlaq, 3)
4. (Taha, 124)

Fərdi və ictimai əxlaq nədir ?

“Bəzilərinə görə bütün əxlaq prinsipləri insanın başqaları ilə xüsusi ictimai münasibətlərinə qayıdır. Belə ki, ümumiyyətlə cəmiyyət olmasaydı, hər insan başqalarından tam ayrı yaşasaydı, biri digərinin varlığından
xəbərsiz həyat sürsəydi, əxlaq heç bir məna kəsb etməzdi!” Ona görə ki, qibtə, həsəd, təvazökarlıq, təkəbbür, optimistlik, ədalət, zülm, iffət, səxavət və digər məsələlər yalnız cəmiyyət çərçivəsində, insanların bir-birilə münasibətində məna tapır. Deməli, insanı cəmiyyətdən ayrı təsəvvür etsək, həm də onu əxlaqsız təsəvvür etmiş olacağıq”. “Amma bizim əqidəmizə görə, bir çox əxlaqi fəzilət və rəzilətlərin insanın ictimai həyatına bağlı olduğuna etiraf etməyə rəğmən, bu, məsələnin ümumiliyinə dəlalət etmir. Bir çox əxlaqi məsələlərin fərdə aid olması, tək insan üçün tam keçərli olması buna sübutdur. Məsələn, problemlərə səbir, hadisələr qarşısında şücaət və qorxu, bir fərdin hədəfinə çatması üçün dözüm və ya tənbəllik göstərməsi, aləmin yaradanına qarşı diqqət və ya qəflət, onun sonsuz nemətləri müqabilində şükür və ya naşükürlük və əxlaq alimlərinin əxlaq kitablarında bəhs etdiyi, fəzilət və ya rəzilətdən saydığı bənzər məsələlər fərdi yönə malik olub, cəmiyyətdən tam ayrı yaşayan fərdə aid ola bilər. Buradan da əxlaqın fərdi və ictimai bölünməsi aydın olur. Amma məlum olduğu kimi əxlaq elmində ictimai əxlaqın çəkisi daha ağırdır və insan şəxsiyyəti də bu mehvər ətrafında dönür, baxmayaraq ki, fərdi əxlaq da öz həddində diqqət mərkəzindədir” Heç şübhəsiz, əxlaqın ikili bölgüsü əxlaqi məsələlərin dəyərini azaltmır, hərçənd dərəcə baxımından əxlaqi bəhslərin əhəmiyyət fərqini ortaya qoyur. Deməli, hansı əxlaqın yalnız fərdi və hansı əxlaqın yalnız ictimai yönü olduğunu araşdırmağa vaxt sərf etmək faydalı iş deyil. Biz də buna ümumi işarə etməklə bəhs üçün yetərli saydıq. Əlbəttə, fərdi əxlaqın ictimai məsələlərə dolayı təsirini də inkar etmək olmaz.

Giam

Cəmiyyət israfçı olduğu halda narahat əhali yalana, dolandırıcılığa və hiyləgərliyə üz tutur. Necə İslam əmrlərinə düzgün əməl etmək olar?

İslam dininin əhkam və qanunları iki sahədə icra oluna bilər. Onların bəziləri şəxsi, bəziləri isə cəmiyyət məsələlərində istifadə edilir. Bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün dünyada mövcud olan təhlükəli fəza və aldatma, fırıldaq və s əxlaqi dəyərlərin yerini tutması müqabilində insan necə öz dini vəzifə və borcuna əməl etməli olduğunu və ictimai zərərlərdən amanda olması mövzularını bu iki sahədə araşıdmaq istəyirik.

İslamın fərdi əhkamı

İslamın fərdi əhkam və əmrləri, din öncülləri vasitəsilə Allah təalanın insanların hidayəsi üçün müəyyən etdikləri qanunlar toplusudur ki, bunun vasitəsilə xilqətin hidayəti olan, aləmin ən yüksək kamal səviyyəsinə çatdırsın. Bu qanunlar toplusu olar və olmazların cəmidir. Yəni, insan bir sıra əhkam və təklifləri yerinə yetirməlidir ki, yaradılışın məqsəd və hədəfi əldə edilsin. Həmçinin bir qrup əməllər də vardır ki, onlardan uzaqlaşmaq lazımdır. Bu hərəkətlərdir ki, insan bunu etməklə əsas təkamül və kamilləşmə yolundan kənara çıxır. Bu növ əməl, yəni, fərdi əməllər hər bir cəmiyyətdə yerinə yetirilə bilər. Yəni, əgər müsəlman İslam əhkam və əmrlərinə şəxsi çərçivədə əməl etmək istərsə, məsələn, namaz, oruc və s.. cəmiyyətin dagıdıcı olmasına baxmayaraq, şəxsin əməllərinə zərər yetirə bilməz. Belə şəraitdə çətin də olsa mömin insan öz vəzifəsinə əməl edir. Amma qeyri- mümkün deyil.

Qurani kərim bu barədə belə buyurur:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»

“Ey iman gətirənlər! Nəfslərinizi qorumaq sizin borcunuzdur. Siz doğru yolda olsanız, azanlar sizə heç bir zərər yetirə bilməzlər. Hamınızın axır dönüşü Allahadır. Allah etdiyiniz əməllər barəsində sizə xəbər verəcəkdir!”

Bu ayə hər kəsin hesabını ayırır. Belə buyurur: Digərlərinin azması hidayət olunanlıarın iman və hidayətinə zərər yetirmir. Hətta əgər yoldan azanlar insanın yaxın adamları olsalar belə. Buna görə siz onların ardınca getməyin və öznüzə nicat verin. Amma insan öz imanını belə cəmiyyətdə qorumaq üçün İlahi ipindən, Quran və Əhli- Beytdən (ə) bərk yapışmalı və onlardan bu təhlükə ilə dolu yolda kömək almalıdır. Din bu barədə bizə belə deyir: Hər vaxt cəmiyyətdə ayrılıq və bu sizin üçün naməlum olaras, salam olsun sizə ki, Qurana üz tutun ki, Quran ən yaxşı səadətə yol göstərəndir.

«فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ»

“Quran təlimlərini özünə yol göstərən kimi seçərsə, onun aqibəti səadətdir.”

Aydındır ki, tarix İslamın zühurundan indiyədək mömin və imanlı insanlar üçün daim çətinliklə dolu olmuşdur. İslamdan öncələr də peyğəmbərlər və onların ardıcılları üçün də bəşəriyyət belə olmuşdur. Tarixi araşdırarkən elə bir zamana rast gəlinmir ki, ideal cəmiyyət mövcud olsun ki, insanlar narahatçılıqlardan uzaqda sülh və əminəmanlıqla İlahi əhkamı icra etsinlər. Buna görə Allahlı insanların hünəri onların bu mühitdə imanlarını qorumasıdır.

İslamın ictimai əhkamı

Bəzi İslami qanun və əhkamlar ictimaidirlər. İnsan ictimai olduğundan və bütün işləri ictimaiyyətlə bağlıdır və cəmiyyətdə iştirak etməli və öz ehtiyaclarını cəmiyyətdə axtarmalıdır. Həzrət Əlinin (ə) zamanında da mövcud olan bu çətin və dolaşıq ruzigar barəsində belə buyurur:

«ایها الناس انا قد اصبحنا فی دهر عنود و زمن کنود…»

“Ey insanlar! Indi zülm, sitəmlə və naşükürlülüklə dolu ruzigarda yaşayırıq ki, yaxşılıq edən pis əməl sahibi hesab edilir və zülmkar öz inadkarlığını ardırmaqdadır…. Belə cəmiyyətdə insan öz dini və insani vəzifəsinə əməl etmək istədikdə onu məzəmmət edirlər. İnsan əmr be məruf emək istədikdə onun qarşısında problemlər yaradır və töhməd vururlar. Bu cəhətdən insan öz gücü daxilində bu problemlərə qarşı dura və öz əməllərini müdafiə edə bilər. Cəmiyyətdə olan vəzifə, məsuliyyət və əmr beməruf və nəhy əz münkər baxımından bu işləri görə bilər. Əgər bu hərəkətlərin faydası olmazsa o, öz vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Bundan əlavə əgər mömin insan`belə dolaşıq cəmiyyətdə yaşayarsa, qarşıdurma işlərini müəyyən qədər minumuma endirməlidir.

Imam Əli (ə) bu şəraitdə belə mömin şəxslər barəsində belə buyurur: “Həqiqi Allah axtaran şəxslərin qiyamət, hesab günü və məhşərin qorxusundan gözlərindən yaş axar, bunlar insanlardan kənarlaşmış və yanlızdırlar və… cəmiyyət onlrın qəlblərini ağrıdır… onlar elə bil ki, şor dənizdədirlər.” İmamın bu sözünə uyğun olaraq azad insanlar üçün şərait və mühit müxtəlifdir. Mümkündür ki, elə bir cəmiyyətdə və mühitdə yaşasınlar ki, həmin mühit və insanlardan məyus olsunlar və bir nəticənin olmamasını görüb sakit otursunlar. İmamın Allah axtaran insanların mühitini şor dənizə bənzətməsini səbəbi də elə bu müitin susumuş insanların susuzluğunu yatıra bilməməsidir. Yəni əgər insan elə bir cəmiyyətdə yaşayır ki, o mhit onun ruhu ilə uyğun deyil, elə bil ki, o həmin mhitdə yaddır.
Əlbəttə insanların şəraiti müxtəlif cəmiyyətlərdə fərqlidir. Çox gözəldir ki, insan bir cəmiyyətdə səy və təlaşla az bir sayda insanı özünə cəlb etsin və onun səyləri həmin az bir dəstədə nəticə versin.
Çünki Quran bu barədə belə buyurur:

«لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها…»

“Allah təala heç bir insana qüvvəsindən artıq yüklə yükləməz.”

Qeyd etmək lazımdır ki, əgər mömin insanın həyatı İslami və insani dəyərlərlə fərqli cəmiyyətə bağlıdırsa və həmin dövlətdə yaşamağa məcburdursa, ictimai məsələlərdə ən az həddə iştirak etməlidir və dünyəvi məsələlərdə minumumla kifayətlənməlidir. Yoxsa, Quranın əmrinə əsasən insan belə cəmiyyətdən kənarlaşmalı və digər yaşayış yeri seçməlidir. Qurani kərim öz süstlük və zəifliklərini cəmiyyətin boynuna atan kəslər barəsində belə buyurur: “Mələklər öz nəfslərinə zülm edənlərin canlarını alarkən deyəcəklər: “Siz nə işdə idiniz? Onlar söyləyəcəklər: “Biz yer üzərində zəif kəslər idik.” “Allahın torpağı geniş deyildimi ki, siz də hicrət edəydiniz?”- deyəcəklər. Onların sığınacaq yeri cəhənnəmdir. O necə də pis yerdir!”

GİAM

İnsan özünün və cəmiyyətinin xilaskarı ola bilərmi ?

insan özünün və cəmiyyətinin xilaskarı ola bilərmi ?

Bəşər tarixinin başlandığı andan etibarən insanlar iki qurupa bölünüblər. Bəziləri əxlaq və dini dəyərləri öz həyatlarında əks etdirərək xoşbəxt həyat yaşayıblar, bəziləri isə adı çəkilən dəyərlərdən uzaq olaraq, daima sıxıntı və gözlənilməz bədbəxt suprizlərlə qarşılaşıblar.
Böyük filosof Abdullah Cavadi Amulinin fikrincə insan özünün və cəmiyyətinin xilaskarı ola bilər. Amma cəmiyyətini xilas etmək üçün, özünü xilas etməyi bacarmalıdır. İnsan fərdi həyatında bəzi uğurlar qazanmadan, ictimayyi həyatda uğur qazanması mümkün deyildir. Çünki bu iki həyatın bir birləriyə çox sıx əlaqəsi var.
Cavadi Amulinin fikrincə, biz gərək əvvəl çalışaq iki böyük şeyə nail olaq. Birincisi öz istəklərmizin quluna deyil, ağasına çevrilək. İnsan nəfsi maşının sükanına bənzəyir. Əgər bu sükanı düzgün idarə etsən istədiyin yerə sağlam və düzgün çata bilərsən. Amma əgər idarə etməni itirsən, tezliklə qəza törədərək hədəfinə nail ola bilməzsən. İnsan istəkləridə sükan kimidir. Əgər biz nəfsani istəklərmizə nəzarət etməsək, onlar bizim ağamız olar. Bizi istədiyi kimi idarə edər və hədəfə çatmaqdan yayındırar.
Həzrət Muhəmməd (s) insan üçün ən böyük mübarizənin nəfsani istəkləriylə etdiyi mübarizə hesab edir. Çünki nəfsani istəklərlə mübarizə edə bilməyən şəxs həyatın heç bir sahəsində uğur qazana bilməz. Həyatın bütün sahəsində uğur qazanmaq üçün, əvvəl gərək daxili istəklərmizlə mübarizədə qələbə qazanaq.
İkinci məsələ insanın əxlaqi dəyərləri öz həyatında əks etdirməsidir. Əlbətdə əgər birinci məsələyə, yəni istəklərmizi idarə etməyə nail ola bilsək, əxlaq dəyərlərlərnidə öz həyatmızda əks etdirə bilərik. Çox təssüflər olsun ki, bəzən insanlarda paxıllılıq, məqam pərəstlik, kinlilik və bir çox əxlaq dəyərlərində uzaq şeyləri muşahidəcisi oluru. Bunlar fərdin və cəmiyyətin ən böyük terrorudur.
Əgər bir insanda əxlaq dəyərləri olmasa, o insanda insanlıq dəyəridə olmaz. Cəmiyyətmizdə daima əxlaqdan kənar şeylərin olması hər bir insan tərəfindən, hətta bəzən əxlaqsız insanlar tərəfində çox pis qarşılanaraq, tənqid edilir. Çünki insanın yaranışı dəyərlər üzərində qurulub. İnsan bəzən vicdanına müraciət edərək, bir an düşünsə əxlaqdan uzaq gördüyü işlər üçün çox peşmançalıq çəkər.
Biz bugün fərdi həyatmızı formalaşdırmadan, cəmiyyətmizi formalaşdıra bilmərik. Necəki üzüçülük bilməyən insan suda boğulan insanları azad edə bilməz, əksinə özüdə onlarla bir yerdə qərq olar.
Böyük filosofun fikrincə, əgər Allah-təala bir insanın xoşbəxtliyini və hidayətini istəsə ona iki güc verər. Birincisi öz istəklərinə qalib gəlmək gücünü, ikincisidə əxlaq dəyərlərini öz həyatında əks etdirə bilmək gücünü.

Başqalarını söymək və təhqir etməyin hökmü nədir?

Qısa cavab

İslam müsəlmanların və xüsusilə, möminərin abır-həyalarını həmişə yüksək səviyyədə qorumağı tapşırır. İmam Kazimdən (əleyhissalam)nəql olunur ki, bir gün Məkkədə Kəbə evinin qarşısında durub Kəbəyə belə xitab edir: “Ey Kəbə! Sənin haqqın nə qədər böyükdür. Amma, Allaha and olsun ki, möminin haqqı sənin haqqından üstündür.”[1]
Başqa tərəfdən, İslamda söyüş söymək və təhqir etmək insanın ən çirkin sifətlərindən biri kimi tanıtdırılır. İslam Peyğəmbəri (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) buyurur: “Allah-Taala Behişti, söyüş söyənə, pis dilə, həyasıza, danışığında dilin qoruya bilməyən insana haram etmişdir”[2]  Xüsusilə, çox zaman insanların hövsələsiz halda dillərinə gətirdikləri sözlər və ittihamların əksəriyyəti yalan və töhmətdir. Quranda dili pis olanlar haqqında oxuyuruq: “Allah (başqalarını) pis hərəkətlərinin açıq (ucadan) deyilməsini sevməz. Yalnız, zülm olunmuş şəxslər müstəsnadır. Allah (hər şeyi) eşidəndir, biləndir!”[3]
Ona görə ki, Allah-Taala “Səttarul-uyub” (eybləri örtən)dir. Bu səbəbdən sevmir ki, həya pərdəsi aradan götürülsün və başqalarının eyblərini aşkar etsinlər və abır-həyalarını aparsınlar. Bundan əlavə bilirik ki, hər bir insanın hansısa sahədə zəif cəhəti də vardır. Əgər qərar olsa ki, hamı bir-birin zəif nöqtələrini açıb ağartsın cəmiyyətdə əcib bir çirkin bədbinlik ruhiyyəsi hakim olacaq. Bununla da, insnaların bir-biri ilə həmkarlığı böyük bir xətərlə üzləşəcək. Buna görə də ictimai əlaqələrin möhkəmlənməsi, insani cəhətlərin qornuması üçün hansısa düzgün hədəf olmadan, kiminsə abrını aradan aparmaq olmaz.[4]  Beləliklə, ayədə təkcə bir yerdə icazə verilir ki, başqalarının pislikləri cəmiyyətdə aşkarlansın. O da budur ki, zülmə məruz qalmış şəxslər, onlara zülm edən zalımların zülmünü aşkar bəyan edib başqalarına çatdırsınlar.
Bəs, xırda bir ixtilaf və dava-dalaşla heç kimə icazə verilmir ki, başqalarını təhqir etsin, abrın aparsın və eyblərini cəmiyyət içində açıb töksünlər. Əksinə, belə bir hal qarşıya çıxdıqda tam şkildə mülaiymliklə qarşı tərəfin eyblərini özünə xatırlatmalı və mehribançılıqla onları düzgün yola hidayət etməlidirlər. Xüsusilə, illərla yanaşı yaşayacağımız ən yaxın qohum-əqrabamız haqqında daha diqqətli olmaq lazımdır. Həmişə diqqət etmək lazımdır ki, dil yarası çox dərdli olar və insanın ruhiyyəsində çox uzun zaman təsir qoyur. Bu əsasla, əgər insandan belə bir xəta baş versə, yaxınlarını təhqir və ehtiramsızlıq etsə, ən yaxın fürsətdə üzürxahlıq etməli və vurduğu zərərin təsirini aradan aparmağa çalışmalıdır.
Digər tərəfdən, hər kəs, yaxınları tərəfindən töhmət və təhqir olunmuş olarsa, özünün böyüklyü və qəlb genişliyinə görə (yəni, Allahın ona verdiyi səbr və hövsələyə görə) bu mövzunu tez yaddan çıxarmalı və qarşı tərəfin kin-küdurətini qəlbində saxlayıb onun əvəzini çıxmaq fikrində olmamalıdır. Xüsusilə, insanın boynunda haqqı olan ən yaxın qohumları o cümlədən ata-anası, qardaşı, həyat yoldaşı tərəfindən belə hadisə ilə üzləşərsə, daha tez barışmalıdır.   Beləliklə, bütün bu umu-küsünü tamamilə unutmalı və onu da bilməlidir ki, Allah-Taala belə bağışlamaları heç vaxt mükafatsız qoymaz.

Mənbələr

[1] Müstədrəkül-vəsail, c.9; səh.344; hədis-11039;

[2] Biharul-Ənvar, c.60; səh.207; hədis 39; Əl-Kafi,

[3] Nisa surəsi 148

[4] Təfsir Nümunə, c.4; səh.184