Category: Əqidə

Bu sualın cavabından qabaq əqidə azadlığı və irtidadın məna və şərtlərini diqqətlə araşdırmalıyıq.
Əqidə azadlığı dedikdə, insanın xarici təzyiqlərə məruz qalmadan, öz istəyi ilə müəyyən bir əqidəni qəbul etməsi nəzərdə tutulur. İrtidad isə İslam dinini qəbul etdikdən sonra ondan üz döndərmək və onun əsaslarını inkar etməkdir. İslam əqidə azadlığını xüsusi çərçivə və şərtlər əsasında qəbuledir və əsasən onun bəyənilmiş bir məsələ olmasında şəkk-şübhə yoxdur. Çünki ilahi peyğəmbərlərin dəvətinin qəbulu əqidə azadlığından aslıdır. Əgər insanlar öz din və etiqadlarını seçməkdə azad olmasaydılar, heç kim keçmiş əqidələrindən əl çəkməz və peyğəmbərlərin dəvətinə müsbət cavab verməzdilər. Bu isə, yanlız əqidə azadlığını qəbul etməklə məntiqə uyğundur. Həm də, azacıq diqqət yetirdikdə, aydın olur ki, əsas etibari ilə batinə və qəlbə aid əqidədə “təvkini” bir iş kimi məcburiyyət yoxdur. “Dində məcburiyyət yoxdur” ayəsi də məhz əqidə azadlığının “təkvini” yönünü aşılayır. Heç kimə təhdidlə, zorakılıqla bir əqidəni yükləmək olmaz. Belə bir şəxs, zahirdə onu qəbul etsə də, düzgün bildiyi və ixtiyarı ilə əqidə bəslədiyi zaman ona qəlbən bağlanacaqdır.
Diqqət yetirmək lazımdır ki, hər bir sahədə azadlıq məsələsi çərçivə daxilində bəyənilmiş bir iş sayılsa da, mütləq azadlıq nə mümkündür, nə də bəyənilən. Çünki mütləq və qeydsiz-şərtsiz azadlıq azğınlığa, ictimai asayişin pozulmasına, zülm və haqsızlığa səbəb olur və dünyada heç bir ağıllı adam bunu müdafiə etmir. İslam dini isə cəmiyyətin ideoloji münaqişələrdən, düşmənlərin hiylələrindən amanda qalması nəzərə alaraq azadlıq üçün müəyyən ölçü, hədd-hüdud təyin etmişdir. Qərblə İslam ideologiyası arasındakı azadlıq fərqi odur ki, qərbdə azadlıq istənilən sahədə ayrı-ayrı fərdlərin azadlığına maneəçilik törətməmək və dövlət siyasətlərinə qarşı çıxmamaqla şərtlənir. İslamda isə azadlığın şərti dini göstərişlərə riayət etməkdir. İslam cəmiyyətində fitnə-fəsad və əxlaqsızlıq yaranmadığı, insanların səadət və xoşbəxtliyi təhlükəyə düşmədiyi təqdirdə, əqidə azadlığına icazə verir.
İslamda kiminsə gizli əqidələrini arayıb-axtarmaq caiz deyildir. Hər kəs istədiyi əqidəni yanlış olsa da, qəbul edə bilər və onu aşkar etmədiyi vaxta qədər fiqhi-hüquqi baxımdan mühakimə oluna bilməz. Amma aydındır ki, o, yanlış əqidə seçdiyi üçün həqiqət yolundan uzaqlaşacaq və yaxud axirətdə əzabla sonuclanacaqdır.
Dini əqidələrlə bağlı sorğu-sual və tədqiqatın heç bir eybi yoxdur, hətta bu, İslamda bəyənilir. Haqq-həqiqət axtaranlar təşviq edilir və bir növ təbliğ metodu sayılır. Bir ayədə buyurulur:
İnsanları Rəbbinin yoluna hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihətlə dəvət et və onlarla ən gözəl tərzdə mübahisə et. Şübhəsiz ki, Rəbbin azğınlığa düşənləri də, doğru yolda olanları da yaxşı tanıyır.
Qurani-Kərimdə kor-koranə təqlidlər aydın şəkildə məzəmmət edilir: Onlara: “Allahın nazil etdiyinə tabe olun!” – deyildikdə, onlar: “Xeyr, biz atalarımızın tutduğu yolu tutacağıq!” – deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə?
Mütəal Allah, agah seçim və başqalarını haqq yola dəvət etməklə əlaqədar Peyğəmbərə (s) və ardıcıllarına buyurur: De: “Bu, mənim yolumdur. Mən və mənə tabe olanlar, mötəbər dəlillərə əsasən, insanları Allaha tərəf çağırırıq. Allah pakdır, müqəddəsdir. Mən də müşriklərdən deyiləm”.

Bəzən insanın əqidə və düşüncəsinə hücum çəkən şübhələr haqda İslam maarifi və dinin zəruri məsələlərinə əks də olsa, tədqiqat aparmağa icazə verilir və buna adi baxılır. Həqiqət sorağında olan şəxs həqiqətə çatmaq üçün zehninlə dolanan sual və şəkk-şübhələri açıqlayır və bu da onun əsl “mürtəd” olması demək deyildir. İnsan yanlız o zaman “mürtəd” adını daşıya bilər ki, yetkinlik həddi, əql və ixtiyar kimi şərtlərlə yanaşı aşağıdakı şərtlərə də malik olsun:

1.Bilərəkdən dinin zəruri məsələlərini inkar etsin, dinin zəruri məsələləri haqda dunu demək kifayətdir ki, onların sırf dinlə bağlı olmasında şəkk-şübhə yoxdur. Buna namaz, oruc, həccin vacibliyi, tovhid, məad, behişt və cəhənnəmə etiqad bəsləməyi misal göstərmək olar.
2. İnsan bilməlidir ki, dinin zəruri məsələlərini inkar etdikdə, Peyğəmbərin (s) nübuvvət və dinin əsaslarını da inkar ediləcəkdir. Əgər bur şəxs bu şərtlər çərçivəsində dinin zəruri məsələlərini istər elmi müzakirələr nəticəsində, istər də dünyəvi və maddi hədəflərinə çatması üçün inkar edərsə, həqiqətdə İslamdan çıxmış və mürtəd olmuşdur. Əlbəttə, əgər pis niyyəti olmadan və yanlız elmi şübhələri nəticəsində dini inkar edən şəxs Allahın dərgahında üzürlü sayılacaq və axirət əzabına düçar olmayacaqdır. Demək, əgər bir şəxs həqiqəti bilmədən dinin zəruri və qeyri-zəruri məsələlərindın birini inkar edərkən, yaxud Qurani-Kərimin və Məsumların (ə) kəlamlarınln doğruluğunu inkar edən bir söz dedikdən sonra yanıldığını bilib sözünü geri götürərsə, ona “mürtəd” demək olmaz.
Aydındır ki, yuxarıdakı iki qeydə əsasən, “irtidad” dini etiqadlarla bağlı şəkk-şübhəyə qapılan şəxsə aid deyil və yanlız ciddi şəkildə dini inkar etmək niyyəti olan şəxs “mürtəd” adlanır.
Uyğun mövzu ilə əlaqədar bir çox incəliklər vardır ki, onlardan biri də İslama qarşı məkrli planlarla mübarizə aparmaqdır. Amma İslam prinsipləri üzərində tədqiqat aparmaq və şübhələri aradan qaldırmaq üçün, həmişə yol açıqdır. Həqiqətən, müqəddəs İslam dini digər dinlərdən fərqlənərək agahlıqla düşünməyə və iman gətirməyə daha çox yer verir, kor-koronə təqlidlərdən çəkindirir, xurafata qarışıq əqidələrlə mübarizəyə qalxır. Demək, İslam maarifi ilə azacıq tanış olan bir şəxs İslamın “İrtidad” hökmü ilə elm və əqidə azadlığına qarşı olması fikrini məhkum edəcəkdir. Çünki İslam böyük fərxlə elmi artırmaq  və həqiqəti axtarıb tapmağa təkid edir. Qurani-Kərimdə kitab əhlindən bir qrupun məkrli planları üzə çıxarmaqla “irtidad” ın fəlsəfəsi haqda belə buyurur:

Kitab əhlindən bir zümrə dedi: “Möminlərə nazil edilənə günün əvvəlində iman gətirin və günün sonunda inkar edin ki, bəlkə onlar öz dinlərindən dönələr.

Mərhum Əllamə Təbatəbai bu ayənin təfsirində yazır: “Kitab əhli möminləri şəkk-şübhəyə salaraq öz işlərini yozmaq üçün belə deyirdilər. Biz elə bilirdik ki, İslam özünü haqq və doru olmasına bir dəlil-sübutu vardır. Bizim onun batil olması üçün bir sıra faktlarımız var, ona görə də İslamdan üz döndərdik”
İslamda “ İrtidad” ın sübutu ilə bağlı göstərilən şərtlərə diqqət yetirdikdə, bu incəliyi açıq-aşkar görmək olar. Belə ki, “mürtəd” üçün təyin edilən ağır cəza tədbirlərində məqsəd fitnə-fəsadın, hərc-mərcliyin, dini etiqadlara hörmətsizliyin qarşısını almaq, eləcə də ilahi və insani bir dəyər kimi imanı və düzgün etiqadları qorumaqdır. İslam bu hökmü verməklə kor-korona təqlidlərin düşmənlərin məkrli planlarının yolunu bağlayır və tədqiqat nəticəsində yaranan imanın lüzumuna təkid edir.
Qeyd etdiyimiz kimi, əgər bir müsəlman batinən mürtəd olduğunu aşkar etmədiyi təqdirdə, İslamda “mürtəd” üçün nəzərdə tutulmuş hüquqi cəza tədbirləri ilə məhkum edilməyəcək. Lakin əqidəsini aşkar etdikdə və öz çirkin məqsədlərini yaydıqda, cəza tədbirləri ilə qarşılaşacaq, azadlığı məhdudlaşdırılacaqdır. Bu da tamamilə məntiqə uyğundur. Demək, cəmiyyət və dövlət yolxucu bir xəstəliyin qarşısını məqsədilə təhlükəsizlik tədbirlərə əl atdığı kimi, ruhi-mənəvi  xəstəliklərin qarşısının alınması haqda da bir çarə fikirləşməlidir. Çünki düzgün əqidələrə bağlanan insanların dünya və axirət səadəti şübhəsiz, onların cismani sağlamlığından olduqca önəmlidir. Belə isə oğrunun, cinayətkarın və narkotik maddələrə qurşananların cəzaya məhkum edilməsində əsla tərəddüdə yol verilmədiyi kimi, düzgün əqidələri oğurlayan, öldürücü və azdırıcı düşüncələrə rəvac verənlərin cəzalandırılmasında da azacıq belə tərəddüd edilməməlidir. Odur ki, düzgün və imanı ən mühüm dəyər hesab edən müqəddəs İslam dini cəmiyyətin ilahi düşüncələrinin qorunmasına yüksək əhəmiyyətlə yanaşır. İslam dini əqidə azadlığını cəmiyyətin dünya və axirət, maddi və mənəvi xoşbəxtliyi təhlükəyə düşmədiyi təqdirdə, aşkar təbliğ etməyə icazə verir. Qeyd etmək lazımdır ki, hər kim İslam göstərişləri və əqidələrini düzgün və məntiqə uyğun metodlarla tədqiq edərsə, sözsüz, onların doğru və həqiqət olduğuna iman gətirəcək. Amma elmi şübhələrə qapılaraq dinin zəruri məsələləri və əsaslarını inkar etsə, üzürlü sayılsa da “mürtəd” adını daşıyacaqdır.

SON HƏDİS

İmam Əli (ə) buyurur: İlahi, bizi Sənə buyurduqlarına qarşı çıxmaqdan, dinindən xaric olmaqdan və nəfsin istəklərinin ardıcıl olaraq hücum çəkməsindən pənah gətirirk.

İstifadə olunmuş mənbələr
“İrtidad və Azadi, Pasdareye İslam”, Ayətullah Cavadi Amuli,
“İslam və bəşəri hüquqlar baxımdan mürtəklik hökmləri”, Seyfullah Sərami,
“İslamda hüquq nəzəriyyəsi” Ayətullah Misbah

İstifadə olunmuş Quran ayələri
Nəhl, 125 ayə.
Bəqərə, 170.
Yusif, 108 ayə.
Ali-İmran 72.

Fikri gərginlikdən çıxış yolları

Hər bir gənc insan, öz həqiqət və mahiyyətini tanımaq məqsədi lə düzgün yolda addımlaması, düzgün əqidəyə yiyələnməsi və tərbiyəvi üsullara bağlanması üçün aşağıdakı göstərişlərə əməl etməsi məsləhət görülür.
1. Elm. Hər bir gəncin əsas vəzifəsi elm öyrənməkdir. Elm və biliyi artırmaq həyat tərzini düzgün istiqamətə yönəldən ən dəyərli töhfədir. Demək, dini kitablar oxumaq doğru etiqadlar əsasında elm və biliyi artırmaqdır. Savadsız insan isə ilahi vəzifəsini tanımaqda, onlara düzgün əməl etməkdə acizdir.
2. Təfəkkür. Elm öyrənmək başqalarının təcrübə və təfəkküründən bəhrələnməkdir. Həyat tərzi və onun müxtəlif yönləri haqda düşünmək insana bir sıra həqiqətləri aşılayır. Başqa sözlə, elm və bilik insanın şüur və təfəkkürünü artırır. Bilikli şəxs hadisə və problemləri təhlil edə bildiyi kimi, onun öhdəsindən də layiqincə gəlir.
3. İman. İman dedikdə, Kainatın Xaliqinə qəlbən inanmaq, əmr və qadağalarına təslim olmaq nəzərdə tutulur. İnsanın imanı nə qədər güclü olsa, onun təsirləri vücudunda bir o qədər artıq təcəlla edəcəkdir. Belə isə, həyat yolunda Allaha inanan şəxsin özünə inam və etimadı güclənəcək, həmişə ona arxa olan güclü əhval ruhiyyəyə malik olacaqdır.
4.Əməl. Müsbət və yaxşı işlər həmişə insanın məqam və mövqeyini artırır. Qurani-Kərimdə yaxşı işlər möminlərin təkamülə çatması və daxili istedadlarının çiçəklənməsinin səbəbi kimi tanıtdırır. Belə ki, buyurulur:
“Möminlər düşmən qoşunları gördükdə dedilər: “Bu Allahın və Rəsulunun bizə verdiyi vəddir. Allah və Rəsulu düz buyurmuşdur. Bu (vəziyyət) onların yalnız iman və itaətini artırdı.”

İslam təlimlərinə əsasən, əməl elm və imanın artmasında yüksək təsirə malikdir. İman insanın seçim qüvvəsini və əməlini daha da artırır. Həmçinin saleh əməl elm və imanın artmasına və ehtiyacların münasib həddə təmin edilməsinə səbəb olur. Buna əsasən,ən yaxşı əməl dini vəzifələri və göstərişləri yerinə yetirmək, başqalarını saleh əməllərə rəğbətləndirmək və pis işlərdən çəkindirməkdir. İnsan ilahi vəzifələrə əməl etdikdə, inkişaf stimulu güclənir və həyatında Allahın varlığını dərindən hiss edir. İman insanın dinə baxış və iltizamını artırır, dünyagörüşünü genişləndirir və onu həyatın eniş-yoxuşlarından düzgün variantı seçməkdə məqsəd və amalına çatdırmaqda sərgərdan qoymur.
Deyilənlərdən belə qənaətə gəlirik ki, cavanlıq dövrü təfəkkür və düşüncənin fəaliyyət dövrü olsa da, saysıb-hesabsız şübhələrlə onun əsas sütunları titrəyə bilər. Əgər o elmin, şüurunu, dərketmə qüvvəsini və yaxşı əməllərini artırsa və həmişə Allaha güvənsə, sözsüz ki, dini, əqli, əxlaqi, ictimai və s. sahələri müvəfəqqiyyətlə bitirib yüksək hədəfinə çatacaqdır.

SON HƏDİS

İmam Əli (ə) buyurur:

“Batini islah edənin Allah-taala zahirini gözəlləşdirər. Dininə əməl edənin Allah-Taala dünya işlərini sahmana slar. Özü ilə Allah arasında rabitəsini gözəlləşdirənin (möhkəmləndirənin) Allah-Taala insanlarla rabitəsini də gözəlləşdirər (möhkəmləndirər)”

Əhzab surəsi, ayə-22.
Nəhcül-bəlağə, qısa kəlamlar.

Düşüncə və fikrin kontrolu (dini-psixoloji aspektdə)

Müasir psixoloji-fəlsəfi təhlilər göstərir ki, insan həyatını idarə edən, insanı xoşbəxtçilik və səadətə yetişdirən ən fundamental qüvvə ağıl qüvvəsidir. Müasir psixoloji araşdırmalar insan həyatının sistemini, eyni zamanda yaşam prinsipini ağıl, şüur və düşüncə qüvvəsinin yardımı sayəsində, eyni zamanda ağıl və şüurun nizamı vasitəsi ilə idarə olunduğu bir çox elmi araşdırmalar sübuta yetirib. Bəs, əqli kamillik insanın xoşbəxtlik amili, həyatın çiçəklənməsi və yüksək uğur və naliyyətlərin açarıdır. Bunun üçün bu mövzuya diqqət yetirmək insanın həyatda necə və hansı kriteriyalar əsasında yaşamasını da müəyyən edir.

İnsan təbiətən düşünən varlıqdır. Onun xilqəti düşüncə və təfəkkür ünsürü ilə elə bir şəkildə yoğrulmuşdur ki, nadir hallarda bu ünsürsüz keçinir. O daim müxtəlif məsələlər haqqında düşünmüşdür. Həmçinin varlığın başlanğıcı və sonu, səadət və onu əldə etməyin yolları haqqında düşüncələr də tarixi baxımdan bəşərlə eyni vaxtda doğulub. Görəsən “təfəkkür” adlandırdığımız insanın canındakı bu xüsusi həqiqət nədir? Məntiq alimləri deyir: “Təfəkkür – zehnin məculu məluma çevirmək səyindən ibarətdir”. İnsanlar təfəkkür prosesi ilə zehinlərindəki məlumatlardan istifadə edərək öz məchullarını azaltmaq və məlumlarını, biliklərini artırmaq istəmişlər. Bu yolda bəzən problemi (məchulu) həll etməyin öhdəsindən gəlir, bəzən də yarı yolda qalır və müvəffəq olmurlar. İnsan fikir səyi prosesində həqiqəti aşkarlamaq üçün müxtəlif yollar seçir ki, onların bəzisi düzgün, bəzisi isə yanlışdır. Buradan aydın olur ki, insan həyatının özəyi ağıl, düşüncə və təfəkkürdən ibarətdir. Belə olduğu halda, bu müəddəs qüvvənin idarə olunması da, müxtəlif bilik sahələri dairəsində də geniş aspektdə müzakirə olunmuş, bu qüvvənin kontrol olunması üçün müxtəlif həll variantları təqdim edilmişdir. Biz bu yazıda, psixoloji və daha çox dini aspektdə ağıl, düşüncə və fikrin idarə və kontrol olunmasına toxunacaq, burada olan mühüm nöqtələri sizlərə təqdim edəcəyik.

Ümumi olaraq ağıl və şüuru bir avtomobilə bənzədə bilərik. Belə ki, əgər bu avtomobildən bacarıqlı bir sürücü idarə edərsə, insan hərəkət etdiyi məqsədə daha rahat yetişə bilər. Bəs avtomobilin rahat idarə olunması insanın səadətə çatması üçün mühüm vasitə hesab edilir. Eyni ilə insan ağlı və şüuru da avtomobilə bənzəyir. Əgər bu qüvvə düzgün kontrol olarsa insan xoşbəxtlik və səadət yolunda düzgün addımlaya bilər və öz məqsədinə daha rahat yetişə bilər. İnsan fikir və zehnini idarə və kontrol etməsi, və bu qüvvələrə düzgün nəzarət etmək, vəsvəsə və batil düşüncələrdən qurtulmaq üçün müxtəlif əqli və fikri məşqlər etməsi və burada güclü səy götərməsi lazımdır. İnsan batil düşüncə və yanlış xəyalpərəstliyin zərərini dərk etdikdə artıq bu qüvvənin idarə v ə düzgün kontrol olunması üzərində ciddi çalışacaqdır.
Biz bu məsələyə daha çox dini paradiqmada yanaşdığımız üçün bu psixoloji problemin daha psixoloji həll yolu ilə bərabər dini dünyagörüşündən də faydalanıb məsələni bu aspektdə həll variantını təqdim edəcəyik. Əxlaq ustadları və din alimləri xəyalpərəstlikdən, şeytani və nəfsani düşüncələrdən qüurtulmaq üçün bir sıra əxlaqi göstərişlər vermişlər. Əlbəttə bu göstərişlər müasir psixoloq və mütəfəkkirlərin də istifadə etdiyi, eyni zamanda psixologiya və müasir fəlsəfə elmində də istifadə olunmuşdur.

A) Dərrakəlik və müdriklik

İnsan batil düşüncə mənfi zehni obrazlardan qurtulmaq üçün dərrakəsini gücləndirməli və öz zehniyyətini dəqiq əqli məlumatlar ilə təchiz etməlidir. Burada psixloji, fəlsəfi və əsası məntiq elminə aid olan biliklərdən istifadə edərək insan öz zehniyyətini doldurub, mənfi və yanlış təsəvvürlərdən qurtula bilər.
Əmirəl-möminin Əli (ə) öz dəyərli kəlamlarının birində bu barədə buyurur: “Qəlblərin mənfi fikir və istəklərinin qarşısı ağıl ilə alınır”

Deməli bu müqəddəs kəlamdan anlaşılır ki, mənfi obrazlar və zərər verici nəfsani istəklərən qurtulmaq üçün insan öz ağlını itiləşdirməli, müxtəlif zehni məşqlər etməli və öz ağlından istifadə etməlidir. İnsan öz ağlını özünə bələdçi və yol göstərən müəyyən etməli, ötəri ləzzət və nəfsani istəklər, eyni zamanda insan nəfsində qərar tapan hər bir mənfi qüvvələrdən ancaq ağılın qüvvəsi ilə xilas ola bilər.

B) İlahi təvqa və pəhrizkarlıq

İnsanın nəfsini islah etməsi üçün ilahi təqva və pəhrizkarlıq ən mükəmməl ikinci həll variantıdır. Ağıl ilə bərabər təqva xüsusiyyəti insanı xoşbəxt edən ikinci mühüm kriteriyadır. İlahi təqva və Allah eşqi insanı mənfi bataqlıqdan xilas edən ən dəyərli yoldur. Təqva və mənəvi pəhrizkarlığı öz həyatının bələdçisi qərar verən şəxs, təbii ki, həyatın ən çətin və sıxıntılı zamanlarında belə insan üçün ən dəyərli xüsusiyyətdir. İman və təqvanın vasitəsi ilə insan günah və fəsadın çirkinliyini dərk edərək onlardan uzaqlaşa bilər. Təqva elə bir daxili qüvvədir ki, insan onun vaitəsi ilə günah və fəsaddan uzaqlaşaraq, eyni zamanda günah və fəsadın yayıldığı yerlərdə belə özünü daha rahat hiss edərək özünü düzgün kontrol edə bilər.

Qurani-Kərim bu barədə öz müqəddəs kəlamında buyurur: “Şübhəsiz, təqvalı olanlara Şeytandan bir vəsvəsə yetişsə (dərhal)  Allahı xatırlayaraq özlərinə gələrlər və onda  gözüaçıq (bəsirətli) olarlar”.

Beləliklə Allahı daim nəzarətçi bilən şəxs, Allahı onun bütün işlərində hazır olduğunu, danışdığı və düşündüyü bütün hər bir şeydən Onun agah olduğunu dərk edən kəs, günah və fəsaddan təbii ki uzaq olacaqdır.

C) İradə gücü və psixoloji əzmkarlıq

Zehin və düşüncənin kontrol olunması üçün təbii ki, ən gözəl həll yollarından biri də, iradə gücü və insanın əzmkarlığıdır. Bilmək lazımdır ki, hər hansısa yaxşı bir iş görməsi və ya pis və bəyənilməyən işlərdən uzaq olması üçün möhkəm iradə gücü və əzmkarlıq labüddür. İnsan zehniyyətini formalaşdırması üçün mənəvi iradə olduqca əhəmiyyətlidir. İnsan iradə gücü ilə mənfi amillərdən uzaqlaşıb, mənəvi və dəyərli kriteriyalara sahib ola bilər. İnsanın öz-özünü idarə etməsi, zehninə gələn müxtəlif təsəvvürlərdən xilas olub, müsbət və faydalı düşüncələrə sahib olmaq üçün öz iradəsini əzm ilə möhkəmləndirməli və daxili mənəvi qüdrətini bu vasitə ilə təkmilləşdirməlidir. İradə gücü olmadan iş, təhsil, kariyera, böyük naliyyət və uğurlara yetişmək mümkün deyil. Həyatın müxtəlif peşə sahələrinə sahib olmaq üçün güclü iradə tələb edilir. İradə gücü insan həyatını kontrol edən ən fundamental mənəvi gücdür. Bu mənəvi güc olmadan təbii ki, həyatın bir çox müsbət yönlərindən faydalanmaq da mümkün deyildir.

D) İnsanın öz bədən üzvlərini qoruması

İnsanda yaranan müxtəlif yanlış və batil nəfsani xəyalpərəstliklərin yaranması və güclənməsi kənar amillərin vasitəsi ilə baş verir. Kainatda müşahidə etdiyimiz müxtəlif hadisələr insan zehnində həkk olaraq onun zehin dünyasının bir parçası hesab olunur. Buna görə də, insan öz iradə gücü ilə kənar, ətraf amillərdən diqqətini yayındıraraq, düşüncə və şüurunun vasitəsi ilə mənəvi aləmə diqqət yetirərək öz batil xəyalpərəstliyin qarşısını ala bilər. Məhz bu vasitə ilə insan öz diqqət və düşüncəsini kənar amillərdən kənarlaşdıraraq, eyni zamanda düşüncə və zehni əlaqəsini kənar amillərdən kəsərək öz daxili aləmini kontrol edə bilər. Müxtəlif səhnələr, şəhvətyaradıcı mənzərələrə diqqət yetirmək insanda bununla bərabər bir çox mənfi xüsusiyyət və qüvvələrində inkişaf etməsinə səbəb olur. Bu mənfi qüvvələrin qarşısını almaq üçün, ən mühüm həll yolu insanın kənar amillərə daha çox diqqət yetirməməsi və daha çox mənəvi dünyaya adaptasiya olunması gərəkdirir. Xoşbəxtlik və səadətin yoluda məhz bu vasitə ilə mümkün olacaqdır.

C) Ehtiraslı düşüncələr və təsəvvürlərdən çəkinmək

İnsan batil düşüncə və nəfsani meyillərdən uzaq olması üçün şəhvət və qəzəb ilə əlaqəli düşüncə və təsəvvürlərdən də uzaq olması lazımdır. Bütün bu yanlış və günaha sürükləyən təsəvvürlər insanı bu əməlləri yerinə yetirməsi üçün şərait yaradır. Əmirəl-möminin Əli (ə) bu barədə buyurur: “Günah ətrafında çox düşünən şəxs, nəhayət günahın özünə tərəf doğru çəkiləcəkdir”

Təbii ki, gənclər üçün, eləcə də ətrafını şəhvət və qəzəb bürümüş insanlar üçün şeytani fikirlər və xəyalpərəstliyi özlərindən uzaqlaşdırmaq ilkin mərəhələdə çətindir, ancaq davamlı müqavimət, qətiyyət, məşq və çalışmaqla xəyal qüvvəsinə nəzarəti ələ keçirtmək olar. Necə ki, hər bir şey çox səy, iradə gücü və güclü müqavimət ilə ələ gəlir.

Aqil İslam
1 – Şərhul qurərul-hikəm, c. 2. S. 500
2- Əraf, sur-201.

Əzəmətli peyğəmbərimiz, Həzrət Məhəmməd (s), Allah tərəfindən möhkəm və kamil bir din gətirib, bəşəriyyəti hidayət və kamala doğru yönəltdi. Özündən sonra müsəlmanların arasında ixtilaf  yaranmaması onlara iki şeydən uzaq qalmamağı tövsiyə edərək buyurdu: “Mən sizin aranızda iki ağır (dəyərli və məsuliyyətli) şeyi əmanət qoyuram: biri Allahın kitabı Quran, o birisi isə mənim  Əhli-beytimdir. Hər kəs, bunlarla  birlikdə olsa, nicat  tapar. Hər kəs, bunlardan uzaq düşsə, zəlalətə uğrayar.” Təəssüflər olsun ki, buna baxmayaraq, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra müsəlmanlar arasında çox sayda firqə və məzhəblər yarandı. Bu firqə və məzhəblərin yaranmasının səbəblərinin bir neçəsinə işarə edirik:

1. Qəbilə təəssübkeşliyi və qrupların ixtilafı

Müsəlmanlar arasında ən böyük ixtilaflı məsələlərdən biri də, imamət məsələsidir. Baxmayaraq ki, Məhəmməd peyğəmbər (s) özündən sonra imam təyin etdi, lakin, O Həzrət hələ ölüm ayağında olduğu zaman, (yaxud vəfat etdikdən həmən sonra, hələ mübarək bədəni soyumamış,)  Səqifədə ənsardan (mədinəlilərdən) dörd nəfər bir yerə toplaşıb öz aralarından bir xəlifə seçmək qərarına gəldilər. Sonra mühacirlərdən (vaxtilə hicrət etmiş məkkəlilərdən) bir nəfər də, onlara qoşuldu. Bu beş nəfər arasında böyük mübahisə və ixtilaf yarandı. Mühacirli şəxs, ənsara belə dedi: “Ey Ənsarlılar, siz islamda qabaqcıl, fəzilət və dəyər sahibisiniz, amma ərəblər arasına belə deyilsiniz. Ona görə də, Peyğəmbərə (s) qohum olanların xəlifəliyə ləyaqətləri daha çoxdur.” Bu hadisədən sonra, ixtilaflar böyüməyə başladı. İxtilaflar böyüdükcə, Peyğəmbərin Qədir-xumda seçdiyi imam və onun haqqında buyurduqları da unuduldu.

2. Haqqı  müəyyən etməkdə bilərəkdən inad və cahillik etmək

İraq, Hicaz və Misir əhli, dördüncü xəlifə olan Osmanı öldürüb, yerinə başqasını xəlifə qoymaq arzusunda idilər. Nəhayət bu arzularına çatdılar. Osman oldürüldükdən sonra müsəlmanlar bir yerə yığışıb, Əlini(ə) xəlifə seçdilər. Müaviyədən başqa, hamı o həzrətə beyət etdi. Çünki Müaviyə sultanlıq və hökmdarlıq etmək istəyir, Peyğəmbərin (s) islam dininin gözəlliklərinə əsaslanaraq qurduğu paklıq dolu idarəçiliyini öz maddi mənafelərinə zidd görürdü. Həzrət Əli (ə) isə öz növbəsində Peyğəmbərin (s) və islamın dəyərlərinə sadiq qalaraq, zülm və özbaşınalıqla mübarizə edirdi.  Beləliklə də, bu iki müxalif qüvvə, yəni; xeyirlə şər arasında “Siffeyn” döyüşü  başladı. Sonra Əlinin(ə) öz qoşunu içərisində, bir dəstə həzrət Əlini (ə) Müaviyə ilə sülh etməyə məcbur etdi. “Hökm yalnız Allaha məxsusdur” -şüarı ilə həkəmiyyət (iki ixtilaflı qrup arasında hakimlik) məsələsini ortaya çıxardılar. Bir müddətdən sonra Müaviyə tərəfindən aldandıqlarını görən bu dəstə, səhv etdiklərini və bununla da günah işlətdiklərini anladılar. Onlar Həzrət Əlini (ə) tövbə etməyə məcbur edirdilər. İmam Əli (ə) haqlı olaraq, tövbə etməyəcəyini, çünki bu işə əvvəlcədən razı olmadığını və sırf onların vasitəsilə ölümlə təhdid edildiyi üçün qəbul etdiyini buyurur. İmamın (ə) tövbə etmədiyini görən bu dəstə Əli(ə) ilə döyüşə başlayaraq, məğlub oldular. Bundan sonra tarixdə  “Xəvaric”  adlı firqə meydana gəldi. Bunun səbəbi isə haqqı müəyyən etməkdə bilərəkdən inad və cahillik etmək, doğru yoldan xaric olmaları idi.

3. Hədis yazmağın və yayılmasının qadağan olunması

Məhəmməd (s) peyğəmbərin vəfatından sonra, ikinci xəlifənin zamanından etibarən, onun əmri ilə hədis yazılması yüzüncü hicri ilinin axırlarına kimi qadağan olundu. Çünki, o, belə deyirdi: “Bizim üçün Quran və Peyğəmbərin sünnəsi kifayət edir.”  Hədis yazmağın və yayılmasının qadağan olunması dövrü, islam aləmində öz mənfi təsirlərini qoydu. Sonralar, qeyd olunan fasilənin ardınca, uzun illər həqiqi hədislərin yazılmamasından qaynaqlanaraq, bir çoxları, bu fürsətdən istifadə edib, müxtəlif mövzularda saxta hədislər düzəldərək, istədikləri sözləri Məhəmməd peyğəmbərin (s) dilindən nəql etdilər. Bu da, xüsusilə, etiqadi məsələlərin bir-birinə dəyməsinə səbəb oldu və nəticədə müxtəlif  fiqhi və kəlami (sxolastik) məzhəblər yarandı. Buna misal olaraq, qeyd etmək lazımdır ki, Məhəmməd ibn İsmayıl Buxari öz “Səhih”ində altı yüz  min hədis yazmışdır. Amma bu hədislərin sayı Peyğəmbərin (s) ömrü ilə müqayisə etdikdə O, həzrətin iki min altı yüz səksən yeddi il ömür sürməsi lazım gəlir. Məhəmməd ibn İsmail Buxari bu hədisləri sadəcə toplamışdı, sonra isə altı yüz min hədisin arasından iki yüz yetmiş bir min altımış  hədisin səhih olduğunu güman edərək, geridə qalan saxta hədisləri kənara qoydu. Buna baxmayaraq yenə də saxta hədislər başqa hədis kitablarında mövcuddur.

4. Sonradan “müsəlman” olmuş yəhudi və məsihi din alimlərinin, hədis yazılma və yayılmasının qadağan olma  fürsətindən istifadə etmələri

Müsəlman olmuş yəhudi və məsihi din alimləri, hədis yazılma və yayılmasının qadağan olma fürsətindən istifadə edərək, öz Tövrat və İncillərində olan dini dastan və sözləri islam Peyğəmbərinin (s) dilindən nəql edirdilər. Savad və elmi olmayan adi müsəlmanlar isə, onların alim olduqlarına inanaraq, sözlərinə etibar edirdilər. Buna misal olaraq,  Kəbül-Əhbar, Vəhəb ibn Mənbəhül-Yəmani, Təmim ibn Əvsəd və başqalarını misal gətirmək olar. 

5. Müsəlmanlara müxtəlif mədəniyyətlərin təsiri

İslam Peyğəmbərinin (s) vəfatından sonra müsəlmanlar bir çox dövlət və şəhərləri fəth edib qələbə çaldılar. Bu üzdən, başqa millətlərin mədəniyyətləri ilə yaxından tanış olub, onların elm və mədəniyyətini, xüsusən, romalılar və farsların elm və mədəniyyətini islam məntəqələrinə gətirib çıxardılar. Zaman keçdikcə, elm və mədəniyyətlər inkişaf  edir, bəzi savadsız müsəlmanlar isə Roma və Fars mədəniyyətlərini islam düşüncə və mədəniyyəti ilə qarışdırırdılar.  Bu səbəbdən də, əcnəbi mədəniyyətlərə islami rəng verirdilər. Nəticədə, müxtəlif fikir və etiqadlar meydana gəlirdi. Elə bunun özü də, çoxsaylı firqələrin meydana gəlməsində az təsir qoymadı və əsas amillərdən birinə çevrildi. 

6. “Nəss”in müqabilində ictihad etmək

“Nəss” dedikdə, Quranda və səhih hədislərdə açıq-aşkar deyilən məsələlər nəzərdə tutulur.  İctihad, əsl həqiqətdə, alimin dini mənbələrdən dərin araşdırma nəticəsində əldə etdiyi nəzərə deyilir. Amma burada məqsəd, alimin dini mənbələri lazımı şəkildə araşdırmadan, özbaşına şəxsi fikri və əsassız olaraq gəldiyi nəticə nəzərdə tutulur. Deməli, “nəss”in müqabilində ictihad etməyin mənası budur ki, hər hansı bir məsələ haqda Quranda və səhih hədislərdə fikir söylənildiyi halda, kimsə bu sözləri kənara qoyub, həmin mövzu və məsələ barəsində öz fikrini irəli sürsün. Tarix boyu müsəlman aləmində belə xoşagəlməz hallar mövcud olmuşdur. Bu isə Quran və islama zidd bir hərəkətdir. Elə bu əsasa da, bir çox fiqhi və kəlami  məzhəblər meydana  gəldi.  Bunun səbəbi, bəzi şəxslərin məzhəb yaradıb, Quran və səhih hədisləri kənara qoyaraq, öz  ictihadını irəli sürüb düzgün görməsi oldu. Həmçinin, diqqət etmək lazımdır ki, Qədir-Xum hadisəsində Peyğəmbərin (s) imam təyin etməsi də, nəss idi. Amma məqalənin əvvəlində qeyd etdiyimiz  kimi, bəzi müsəlmanlar nəssin, aydın hədisin müqabilində ictihad etdilər. Özlərinin içərisindən bir xəlifə seçib, sanki, islamın qayğısına Peyğəmbərdən (s) çox qaldıqlarını nümayiş etdirmək istədilər. Amma çox təəssüflər olsun ki, əgər səhabələr belə etməsəydi, onlardan sonra heç kəs buna cürət etməzdi. Bu gün, müxtəlif rəngli firqə və məzhəblər də vücuda  gəlməzdi. 

Dr. Hacı Fariz Rəcəbov

Allahın Şeytana möhlət verməsi və insanın imtahanı

Şeytanın Adəm övladlarının haqq və hidayət yolundan azdıracağına and içməsinə rəğmən Allahın belə bir hadisənin baş verməsinə izin verməsi, eyni zamanda Şeytanın Adəm övladının xoşbəxtlik və səadət yolundan uzaqlaşdırıb onu giriftarçılığa və mənəvi əzabla dolu bir aləmə daxil etməsinə möhlət verməsi tarix boyu müsəlman mütəfəkkir və ilahiyyatçılarını düşündürən ən mühüm və aktual mövzu olmuşdur. Bu mövzunu izah etmək üçün üç mühüm məsələyə yəni; Allah, İnsan və Şeytanın varlığı məsələsinə diqqət yetirmək, eyni zamanda məsələnin aydınlaşması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Allahın varlığı, insanın yaradılış səbəbi və Şeytanın varlığının fəlsəfəsini düzgün dərk etmək, bu mövzunu düzgün dərk etməyin ən əsas yoludur.

A) Allahın varlığı

1.Allahın  insanı yaratmasında məqsədi insanı dünya və axirət aləmində xoşbəxtliyə və səadətə çatdırmaq, bütün ilahi və mənəvi qüvvələrinin kamala çatdırmasından ibarətdir. Deməli, Allahın insanı yaratmasında məqsədi Allahın kamal sifətindən qaynaqlanır. Çünki Allah bütün kamal sifətlərinə malikdir, buna görə də, yaratmış olduğu məxluqu da öz məqsədinə, yəni bütün kamal sifətlərinə çatdırmaqdan ibadət olacaqdır.
2. İnsanın kamala çatmasının ən üstün mərhələsi Allaha mərifət və bilik əldə etməkdir. Allaha mərifət əldə etməyin ən mühüm yolu ona ibadət və itaət etməklə mümkündür. Buna görə də, Qurani-Kərimdə buyurur: Biz insanı və cini ancaq bizə ibadət etməsi üçün yaratdıq. Insanın kamala çatması üçün bütün zatı və həqiqəti kamillikdən ibarət olan Allaha ibadət ilə mümkündür. Çünki, bütün kamilliklərə məxsus olan varlığa diqqət və meyl etmək insanın tədricən mənəvi cəhətdən yüksəlməsinə və kamala çatmasına səbəbdir.
3. Dindar insan o zaman kamilliyə doğru irəliləyə bilər ki, o şüurlu və ixtiyari olaraq bu yolda hərəkət etsin. İnsanın yaradılış sistemi və onun digər varlıqlardan ayıran ən mühüm səbəb və xüsusiyyət onun ixtiyar, şüur və ağıl kimi hərəkət verici qüvvələrə sahib olmasıdır. İnsan mələk kimi avtomatik hərəkət edən, üsyan və ibadətində heç bir ixtiyar və şüura sahib olmayan varlığa bənzəmir. Insanın idrak və ağıl qüvvəsi onun eyni zamanda müəyyən bir istiqamətə yönəlməsinə səbəb olan hərəkət verici qüvvələrdir. Qurani-Kərim bu barədə buyurur: “Mələklər Ondan qabaq danışmaz. Yalnız Onun əmri ilə iş görərlər.
Bu nöqtəyə diqqət etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə Şeytanın insanın üzərində heç bir təkvini hakimiyyəti yoxdur və Quranın buyurduğuna əsasən Şeytanın işi ancaq insana vəsvəsə etmək və onu şübhəyə düşürməkdir. Quran Şeytanı insanın ən mühüm düşməni hesab etməklə bərabər onu zəif düşmən hesab edir. Beləliklə  Şeytan eyni ilə insanla paralel Allahın yaratdığı bir mövcuddur və onun hər hansısa bir fövqəladə bir qüdrət və hakimiyyəti yoxdur.
4. Buna görə də Allah, insanı ağıl, şüur və ixtiyar sahibi yaradaraq onu öz seçimlərində səadət və xoşbəxtlik yolunda ixtiyar sahibi etmişdir. Bu səbəbə görə Qurani-Kərim bu mətləbə işarə edərək buyurur: “Biz ona (insana) doğru yolu göstərdik, istər nemətlərimizə şükür etsin, istər nankor olsun.”
5. Buradan insanın öz yaradılışının  həqiqətini təşkil edən imtahan məsələsi özünü göstərir. Çünki, imtahan bir başa olaraq ağıl, şüur və ixtiyar sahibi olan bir varlığın  üzərində olan mühüm bir vəzifədir. Təsadüfi deyil ki, Quran və rəvayətlər də bu mətləbə işarə edəcək bir çox ayə və hədislər vardır. Quran buyurur: “Biz insanı mütləq (müxtəlif hadisələrlə) imtahan edəcəyik”.
6. Ədalətli imtahan o zaman  mümkündür ki, insan hər iki tərəfi – xeyir və ya şəri – seçmək qüdrətinə malik olsun. Allah insanı məxluqatın ən üstün və şərəfli varlığı olaraq yaratmışdır. Buna görə də insan varlığ aləmində ən üst məqamda qərar tapan varlığdır. Allah sadəcə insan adlı varlığı xəlq etdiyi zaman Özünə Əhsən demişdir. “Yaradanların ən gözəli olan Allah nə qədər ucadır.
Odur ki, Allah insanın kamillik və səadət yolu üçün bir çox imkanları onun ixtiyarına qoymuşdur. O cümlədən;
İnsanın fitrətində Allaha qarşı meyl vardır və Qurani-Kərimdə bu məsələ Rum surəsinin 30-cu ayəsində bu məsələyə işarə etmişdir.
Allahın insanın həyat səhifəsinə müdaxilə edərək ona bir çox hallarda kömək və yardım edir.
Allah insana bütün yaxşılıqları və pislikləri ilham etmişdir.
Allaha iman gətirmək insanın canında və ruhunda yerləşdirilmişdir.
Mömin və iman sahibləri üçün Allahın xass və xüsusi yardımı hər bir zaman mövcud olmuşdur.
Allah hidayət və xoşbəxtlik yollarını insanın üzünə həmişə açıq olaraq qərar vermişdir.
7. Bütün bunlar Allah tərəfindən insan üçün təyin olunmuş imkanların müqabilində, bir növ imtahan xarakteri şərlərində mövcud olması labüddür. Bu halda, insan öz ixtiyar və azad seçimi ilə bu iki yol ayrıncında qalaraq xoşbəxtlik və zəlalət yolunu seçməkdə öz azad seçimini etməlidir. Beləliklə, ilahi ilham qarşısında insanı təhrik edən vəsvəsələr də mövcud olmalıdır ki, insanın hansı yolu seçməsinə şərait yaransın. Odur ki, Allahın insanı yaratmaqda öz əsas qayəsinə və hədəfinə çatdırmasında bütün varlıq sistemində belə qüvvələrin olması – xeyir və şər, gözəli çirkin –vacibdir. Xüsusən də, Allah yaradılışın əvvəlindən insanı yer üzünə göndərməyi nəzərdə tutduğuna görə; Allah insanı yaratmazdan əvvəl mələklərə yer üzərində özünə canişin təyin etmək haqqında danışır. “Sənin Rəbbin mələklərə (Mən) yer üzərində Özümə bir xəlifə (canişin) yaradacağam”. Bu ayədən anlaşılır ki, Qüdrətli Allah mələklər və digər bütün mövcudlardan daha üstün və şərafətli bir varlıq yaratmış və onu Özünə ən yaxın varlıq hesab etmişdir.
8. Şeytan itaətsizlik göstərib Allah dərgahından qovulması, eyni zamanda Allahdan bəşəriyyəti və Adəm övladlarını hidayət və səadət yolundan azdıracağına söz verib, bu iş üçün Allahdan möhlət istəməsi Allahın insanı imtahan etməsi üçün ən lazımlı və mühüm fürsət hesab olunur. Allah insanı müxtəlif hadisələr ilə sınağa çəkməsi, eyni zamanda Şeytanın Adəm övladlarını azdıracağına and içməsi Allahın insanı daha dərindən imtahan edib, onun iman və yəqinini ölçməsi üçün mühüm bir fürsət idi. Bu səbəbə görə, insanı azdırmaq üçün Şeytan və digər mənfi qüvvələrin vəsvəsələri, Allahın onun üçün təyin etdiyi uca səadət və hidayət məqamına çatması üçün bir vasitə xarakteri daşıyır.
Beləliklə, Şeytan insanın Allaha tərəfə gedən yolda ən mühüm maneəsi və düşməni hesab edilir. Buna baxmayaraq, Şeytanın insan üzərində hər hansısa bir hakimiyyəti və gücü yoxdur. Şeytanın işi ancaq insanı tamahlandırıb, onun diqqətini başqa hadisələrə yönəldərək öz əsl məqsədindən, yəni, Allaha doğru hidayət və xoşbəxtlik yolundan uzaqlaşdırmaqdır. Bu məsələ ilə bağlı Quran buyurur:

 “Əslində (İblisin) onların üzərində heç bir hakimiyyəti yoxdur.”

B) İnsan

1. İnsan cism və ruhdan təşkil tapmış iki cövhərə malik olan bir varlığdır. İnsan cismdən əlavə mənəvi aləmə bağlı olan ilahi bir ruha da malikdir. Quran bu barədə buyurur: “Özümdən bir ruh üfürdüm.” İnsan məhz mənəvi aləmə məxsus olan ilahi ruha malik olmaqla öz yaradılış hədəfinə və kamilliyə çatmağa meyl və istəyi vardır. Insan təbiət aləminin ən aşağı mərtəbəsində meyli olmasına rəğmən, daxili aləmində Allah üçün təyin etdiyi ən üstün pillələrə yüksəlməsinə də meyl və rəğbəti vardır.
2. Deyilənlərdən məlum olur ki, insanın bədənində iki mühüm qüvvə vardır. Onu yuxarı, mənəvi aləmə doğru çəkən qüvvə və onu ən aşağı və uçuruma aparan, Quran təbiri ilə qeyd etsək, pisliyə əmr edən qüvvə. Və bu iki qüvvə insan fitrətini iki xeyir və şər variantı arasında seçim etmək üçün ixtiyarlı bir hala çevirir və buradan insan fitrətini təhlil etmək ilə imtahan məsələsini açıq-aşkar anlamaq olar.
3. İnsanın daxili aləmində mövcud olan qüvvələrin bəziləri insanı xeyir əməlləri yerinə yetirməyə sövq etməklə, bəzi qüvvələr də insanın hidayət yolundan uzaqlaşdırıb, insanı uçuruma və zəlalətə doğru meyl etməsinə səbəb olan qüvvələrdir. Bu iki qüvvələr bir-birindən fərqli olaraq insanın öz ixtiyar və seçimi əsasında baş verir.
4. Nəticə olaraq, qeyd olunanlardan məlum olur ki, Şeytanın özü şər varlıq olsa belə, onun bütün varlığ aləminin sistemində mövcud olması müsbət bir şeydir. Çünki, insanın daxili mübarizəsində haqq ilə batil arasında seçim edərək onun kamala çatmasına səbəb olan da məhz odur.

C). Şeytan

1. Hər bir üsyankar məxluqu təsvir edən şeytan, ilk olaraq Allaha görə, Cin tayfasından hesab olunur.
2. Cin də insan kimi müstəqil bir varlıqdır ki, eyni ilə insan kimi yaradılışda məqsədi elm və ibadət ilə kamilliyə çatmaqdır.
3. Şeytan öz ixtiyari ilə və könüllü olaraq Allaha o qədər uzun müddət ibadət etdi ki, Allah onu mələkləri sırasına daxil etdi. İmam Əli (ə) bu sövrü altı min il hesab edir və onun dünya və ya axirət illərindən olmasını naməlum hesab edir. Rəvayətlərə əsasən Axirət dünyasının bir günü dünyanın min gününə bərabərdir.
4. Şeytan batil qiyas ilə özünü Adəmdən üstün olduğunu elan edərək Allaha qarşı gələrək mələklərin cərgəsindən xaric oldu və Adəmə səcdə etməkdən boyun qaçırtdı. Şeytana səcdə əmri özü də bir növ imtahan xarakteri daşıyırdı ki, Şeytan bu əmrdən boyun qaçıraraq asimanın ən üstün pilləsindən süqut edərək, ən aşağı pilləyə enərək ilahi dərgahdan qovuldu.
5. Allah ədalətlidir və zərrə qədər heç bir varlığa zülm etməz və hər kəsə layiq olduğundan da daha artıq mükafat verir. Şeytan Allaha itaətsizlik edərək ilahi dərgahdan qovuldu və aydındır ki, belə bir varlığı, ən üstün mərtəbədə yerləşən mələklər ilə eyni cərgədə yerləşdirmək olmaz. Digər tərəfdən, Allaha ibadət etdiyi üçün (Onun əmrinə asi olan bir varlığ olsa belə) Allah onun mükafatını verməlidir. Və bu mükafat təbii olaraq Şeytanın öz istəyi ilə gerçəkləşməlidir. Təbii ki, burada Şeytan öz istəyini dünyəvi bir məqsəd üçün istifadə etməklə Adəm övladlarını Qiyamət gününə qədər hidayət və səadət yolundan uzaqlaşdırmaq üçün istifadə etdi. Bu məsələnin maraqlı tərəfi bəzi insanların bir ömür Şeytanın əmrinə boyun əyib, qiyamət günü isə etdikləri əməllərdən peşman olub Şeytana, onları azdırdığı və şəkkə-şübhəyə saldıqlarına görə şikayətlənmələri olacaqdır. Belə ki, Qiyamət günü Şeytan onun sözünə baxıb ilahi əmrlərdən boyun qaçıranlara xitabı bu olacaqdır ki, mənim işim sizin haqq bildiyiniz, eyni zamanda inandığınız məsələlər ilə bağlı sizi şəkk-şübhəyə salmaqdan ibarət olmuşdur. Buna görə də, Şeytanın insanı sadəcə şəkk-şübhəyə salaraq, insanın inandığı və etiqad etdiyi mövzular üzərində tərəddüdə salmasından ibarətdir. Nəticə olaraq, Şeytan heç bir qüvvə istifadə etmədən, sadəcə təklif ilə insanı ilahi hidayət yolundan rahat bir formada azdırmaq qabiliyyətinə malikdir. İmanı və etiqadı zəif olan şəxslər təbii ki, bu halda Şeytanın fərmanına boyun əyərək, onun yolu ilə getməyə məcbur qalacaqlar.

İş bitdikdə şeytan deyəcək: “Həqiqətən də, Allah sizə gerçək vəd vermişdi. Mən də sizə vəd vermişdim, lakin vədimə xilaf çıxdım. Mənim sizin üstünüzdə heç bir hökmranlığım yox idi. Mən sizi azğınlığa dəvət etdim, siz də dəvətimi qəbul etdiniz. Buna görə də məni yox, özünüzü qınayın. Nə mən sizin köməyinizə çata bilərəm, nə də siz mənim köməyimə çata bilərsiniz. Heç şübhəsiz ki, mən əvvəllər də sizin məni Allaha şərik qoşmağınızı rədd etmişdim”. Həqiqətən, zalımlar üçün ağrılı-acılı bir əzab hazırlanmışdır.

Nəticə

Deməli qeyd etdiklərimizdən aydın olur ki, Allahın insanı xəlq etməsində məqsədi insanın bütün ilahi və mənəvi potensialarından istifadə edib, onun üçün təyin olunmuş bütün mənəvi kamilliklərə çatmaq və Allaha əsl bəndə olmaqdan ibarətdir. Buna görə də, insanın belə bir mənəvi kamilliyə çatması üçün ən mühüm vasitə insanın bu yolda olan bütün maneələri aşması və uca pillərə qovuşmasıdır. Bu maneələr içərisində Şeytanın zərurəti özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Şeytanın fərmanında çəkinib, daim Allahı zikr edib, onu xatırlamaq insanın əsl məqsədinə çatması üçün mühüm xarakter daşıyır. Buna görə də, Allahın Şeytana möhlət verməsi və belə Onun bəndələrini haqq yoldan çəkindirməsi, eyni zamanda Allahın insanı imtahan etməsi üçün ən mükəmməl vasitədir. Deməli, Şeytanın varlığı öz-özündə müsbətdir.

Aqil İslam

Istifadə olunmuş mənbələr:
Qurani-Kərim
Əllamə Təbatəbai(r) “Əl-Mizan” c. 12. S. 159.
Nəhcül-Bəlağə. Xütbə, 192.
Təfsiri-Qumi. C. 2, s. 122.
Yuxarıda qeyd olunan ayələrin ünvanı:
Zariyat, ayə 51-56.
Ənbiya, ayə 27-28.
İnsan, ayə 2, 3.
Həmçinin: Muhamməd, ayə 31. Ənbiya, ayə 35. Bəqərə, ayə, 155. Kəhf, ayə, 155. Ən`am, ayə 165. Hud, ayə 7. Mulk, ayə 2. Fəcr, ayə 15.
Muminin, ayə 23.
Rum, ayə, 30.
Yunis, ayə 35.
Şəms, ayə 28.
Hucurat, ayə 7.
Mumin, ayə 56.
İbrahim, ayə 12.
Ənbiya, ayə. 27.
Muminin, ayə, 14.
Səba, ayə. 21.
Ibrahim, ayə, 22.