Fiqh – GIAM

Sosial şəbəkələrdə Dr. Şəriəti davası

İyirminci əsrin tanınmış müsəlman mütəfəkkirlərindən olan Doktor Əli Şəriəti eyni din və məzhəbdən olan insanların, hətta böyük din alimlərinin iki cinaha ayrılmasına səbəb olan fenomen olaraq qalır. Kimisi onu inqilabçı lider, kimisi isə xalq qüvvələrini parçalayan xain, kimisi dahi islamşünas, kimisi isə İslamdan xəbərsiz dil pəhləvanı, kimisi əsl müsəlman və mömin, kimisi isə kafir adlandırır. Elə özü də deyirdi ki, Səudiyyə Ərəbistanında mənə radikal şiə, İranda isə vəhhabi deyirlər.

Qısa arayış: Əli Şəriəti 23 noyabr 1933-cü ildə İranın Səbzəvar rayonunun Məzinan qəsəbəsində dindar ailədə anadan olub. Babası Şeyx Mahmud və ulu babası Şeyx Qurbanəli ruhani olmuşlar. Atası Məhəmmədtağı Məşhəd Elm Hövzəsində təhsil almış, sonralar isə klassik fəaliyyət istiqamətini dəyişdirərək orta məktəbdə müəllim işləmişdir. Buna baxmayaraq, o, ölkənin ictimai-siyasi proseslərində fəal iştirak etmiş, ictimai ədalət uğrunda mübarizə aparmışdır. İlk dini təhsilini atasından öyrənən Əli Şəriəti Məşhəd Ədəbiyyat İnstitutunda Fars ədəbiyyatı, 1959-1963-cü illərdə isə Parisin Sorbon universitetinin doktorantura pilləsində Ədəbiyyat və tarix üzrə təhsil alsa da, dünya şöhrətli müəllimlərindən dini sosiologiya və dinlər tarixi sahəsində bilgilər almış, İslam üzrə tədqiqatlar aparmışdır. Şəriətinin 1968-ci ildə Məşhəd Ədəbiyyat İnstitutunda, sonra isə Tehranın İrşad hüseyniyyəsində başlayan dərs, çıxış və mühazirələri 1971-ci ildə sözügedən hüseyniyyənin bağlanması ilə sona çatdı. Əli Şəriəti 1977-ci ildə İngiltərənin Southampton şəhərində qaldığı evdə ölü tapıldı. Ürək xəstəliyinin olmadığını, İran və ABŞ rejimlərinə qarşı sərt çıxışlar etdiyini, İran konsulluğunun tez bir zamanda onun ölümündən xəbər tutub həmin evdə axtarışlar apardığını və cəsədin ekspertizaya göndərilməsinə maneçilik törədildiyini nəzərə alaraq, onun qətlə yetirildiyi iddia olunur.

Mənsub olduğu Şiə firqəsinin ən öndə gedən alimlərinin onun barəsindəki çox ziddiyyətli fikirləri aşağı qatlarda çox gərgin anlaşılmaz durum yaradır. Onun həm müxalifləri, həm də tərəfdarları arasında çox ciddi adlara rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Əllamə Təbatəbai, Ustad Mütəhhəri, Əllamə Əsgəri və Misbah Yəzdi kimi alimlər onun müxalifləri, Musa Sədr, Behişti, Taliqani, Çəmran, Xamenei, Məhəmmədtəqi Cəfəri və Meşkini kimi şəxsiyyətlər isə tərəfdarları sırasına daxildirlər. Əslində müxalifləri arasında onu kafir sayanlar da var, mömin olub çox kobud və təhlükəli səhvlərə yol verdiyini düşünənlər də; tərəfdarları arasında da ona pərəstiş edənlər də var, bəzi böyük səhvlərə yol verdiyini düşünən, lakin bunlara rəğmən, əsərlərinin ümumilikdə faydalı olduğunu söyləyənlər də. Feysbuk sosial şəbəkəsindəki müzakirələrin çox zaman nəticəsiz qalmasının səbəbi də məhz budur. Bu baxımdan onu araşdırarkən kiminsə sözünə istinad etmək uğursuz metoddur. Uyğun mühakimə üçün ən əlverişli metod isə əsərlərindən sitat gətirmək, fikirlərini tənqid etməkdir.

Təbii ki, sözügedən müzakirələrdə bu metoddan da istifadə olunur. Əsərlərindən gətirilən sitatlar isə kifayət qədər ciddi və ağırdır. Bu sitatlarla bəzən onun müsəlman olmadığını, bəzən Qurana qarşı çıxdığını, bəzən İslam qanunlarını aşağıladığını iddia edirlər. Şəriətinin tərəfdarları da öz növbələrində bu iradların bəzisinə cavab verir və onları əsassız sayır, bəzisini isə onun səhvi kimi qəbul edirlər. Onlara görə, oxşar mövzularda səhvsiz kitab və alim yoxdur, həm də 36 cild əsəri olan bir alimin bu qədər səhvinin olması normaldır.

Müzakirələr davam edir və güman ki, hələ illərlə, bəlkə də əsrlərlə davam edəcək. Bu müzakirələrdə Şəriətinin müxaliflərinə insaf və ehtiyat, tərəfdarlarına isə dözümlülük və haqqa sarılmaq arzulayırıq. Şəriətini gözdən salmaq üçün bəzi cümlələrini kontekstdən çıxarmaq, yaxud məcazi mənada, bədii üslubda yazdıqlarını vəhhabisayağı üsulla küfr adlandırmaq, eləcə də onu məsum həddinə çatdırıb hər bir eyib və nöqsandan uzaq saymaq, İslamın və müsəlmanların durumuna dair nalələrindən dolayı ona qarşı hər bir tənqidi qərəzli bilmək doğru olmaz. Həm də unutmaq olmaz ki, möminlərin bir məsələdə fikir ayrılıqlarının olması fəlakət deyil, çox təbii məsələdir. Bu gün canlı İslam aramızda deyilsə, hərənin beynində İslama dair bir cür təsəvvür mövcuddursa, belə fikir ayrılıqları da olmalıdır. Həm də bir məsələyə baxışları çarpazlaşan möminlər başqa min məsələdə həmfikir olduqlarını, eyni amalları bölüşdüklərini yaddan çıxarmasınlar.

Namaz harada qılınmalıdır, hansı vacibatları var, və rükunu nədir ?

A) Namaz qılınan yerin beş şərti var:
1. Namaz qılınan yer halal olsun
2. Hərəkətsiz olsun
3. Otağın hündürlüyü ayaq üstə durmağa imkan versin
4. Namaz qılınan yer əgər nəcasətə bulanıbsa, onun rütubəti libasa keçəcək həddə olmasın
5. Səcdə üzvləri yerə qoyularkən gərək yerin səthi bir-birindən dörd bitişik barmaqdan artıq olmasin
(istər aşağıya istər yuxarıya doğru)

B) Namazın on bir vacibatı var: niyyət, qiyam, təkbirətül-ehram, səcdə, qiraət, zikr, təşəhhüd, salam, tərtib, müvalat.

C) Rükn namazdakı o vacibatlardır ki, əgər insan bilərəkdən və bilməyərəkdən onları artırsa və ya azaltsa, namazı batil olur.
Namazın beş rüknü var
1. Niyyət
2. Təkbirətul-ehram, yə’ni niyyətdən sonra «Əllahu Əkbər» demək
3. Qiyam–təkbirətul-ehram deyərkən və rükudan qabaq ayaq üstə olmaq (ona rükuya bitişən qiyam deyilir)
4. Rüku
5. İki səcdə.

GIAM

Namazı üzü qibləyə qılmaq vacibdirmi?

Namaz üzüqibləyə qılınmalıdır. Namaz qılmaq istəyən şəxs qibləni tə’yin etmək üçün çalışmalıdır. Hissi nişanələrə əsasən qiblənin istiqamətini bildirən iki aqil şəxsin dediyinə əməl etmək olar. Elmi qaydaya əsasən, qibləni göstərən insanın dediklərinə də e’tibar etmək olar. Qibləni deyilən qaydada göstərənlər olmadıqda məscid mehrablarına, müsəlman 24 qəbirlərinə əsasən qibləni tə’yin etmək lazımdır. Heç vəchlə qiblə tə’yin olunmadıqda və namazın vaxtı dar olduqda üzü dörd tərəfə tutaraq dörd namaz qılmaq lazımdır. Əgər iki tərəfdə qiblənin ola biləcəyi ehtimal edilirsə, həmin iki tərəfə doğru namaz qılmaq lazımdır.

GİAM

Zəkat nədir ?

İslam təkcə etiqad və əxlaq məsələləri ilə məşğul olan məktəb deyildir. Bu din öz ardıcıllarının mənəvi sağlamlığını təmin etməklə yanaşı, onların iqtisadi problemlərini də həll edir. İlkin İslam dövründən başlayaraq, bu günə qədər ehtiyaclı təbəqənin mənafeləri müdafiə olunmuşdur. həmin təbəqənin ehtiyaclarının ödənilməsi üçün nəzərdə tutulan ən mühüm tədbirlərdən biri, zəkatdır.
Şübhəsiz ki, bütün cəmiyyətlərdə iş qabiliyyətini itirmiş şəxslər, xəstələr, yetimlər, əlillər mövcuddur.
Bu insanların himayəyə ehtiyacı vardır. Əgər cəmiyyətdə zəkat ödəməyə vəzifəli olan imkanlılar uyğun vergini ödəyərlərsə, ehtiyaclıların ətrafdakılara əl açmasına lüzum qalmaz. İmam Sadiq (ə) buyurur:
«Bütün xalq malının zəkatını ödəyərsə, bir dənə də olsun fəqir müsəlman qalmaz. İnsanlar yalnız varlıların günahından ac, çılpaq, evsizeşiksiz qalır»
Elə bu səbəbdən də, İslamda zəkat vacib buyurulmuşdur: «Onların mallarından zəkat al»
Lakin zəkat hamı üçün vacib deyildir. Zəkatı vacib edən, zəkat veriləcək şeyin miqdarının «nisab» deyilən həddə çatmasıdır. On şey nisab həddinə çatdıqda, zəkat verilməlidir: dəvə, inək, qoyun, buğda, xurma, arpa, kişmiş, qızıl, gümüş, fitrə (bədənin zəkatı). Məsələn, beş dəvəyə bir qoyun, otuz inəyə bir baş iki yaşa girmiş dana, qırx qoyuna bir qoyun zəkat ödənilməlidir.
Say artıqca, zəkatın miqdarı dəyişə bilər. Məsələn, qoyunun sayı üç yüz biri aşarsa, hər yüz qoyundan biri zəkat verilir.

GİAM

Qüsl hansı hallarda vacibdir, hansı halda verilir və qüsl vermiş şəxs namaz üçün dəstəmaz almalıdırmı?

A) Yeddi halda qüsl vermək vacibdir:

1. İnsan cinsi yaxınlıq və ya məni xaric olması vasitəsi ilə cünub olduqda cənabət qüslü;
2. Qadınlar üçün heyz qüslü;
3. Qadınlar üçün nifas qüslü;
4. Qadınlar üçün istihazə qüslü;
5. Meyitə toxunma qüslü; 6. Meyit qüslü;.
7. Nəzir, and vasitəsi ilə vacib olan qüsl.

B) Qüsl iki növdür. Tərtibi qüsl və irtimasi qüsl.
Tərtibi qüsldə qüsl vermək niyyəti ilə əvvəlcə baş və boyun, sonra bədənin sağ tərəfi, daha sonra sol tərəfi yuyulur. Bu ardıcıllıqla verilməyən qüsl batildir.
İrtimasi qüsl verən insan qüsl vermək niyyəti ilə tədricən suya batır. Bütün bədən suya batdıqdan sonra qüsl düzgün sayılır.

C) Yalnız cənabət qüslündən sonra namaz üçün dəstəmaz almaq lazım deyil.

GİAM

Dəstəmaz nə üçündür və dəstəmazı nələr batil edir ?

A) Altı halda dəstəmaz almaq vacibdir

1. Meyit namazından savayı bütün namazlar üçün
2. Yaddan çıxmış səcdə və təşəhhüdü yerinə yetirmək üçün (əgər dəstəmaz pozulmuşsa)
3. Kə’bə evinin vacib təvafı üçün
4. Əgər dəstəmaz almaq nəzir, əhd edilmişsə
5. Bir şəxs Qur’ana toxunmağı nəzir edərkən
6. Murdarlanmış Qur’an vərəqini suya çəkmək üçün dəstəmaz alınmalıdır. Amma dəstəmaza məşğulluq Qur’ana hörmətsizlik sayılarsa (vaxt çox gedərsə), Qur’anı suya çəkmək üçün dəstəmaz almaq lazım deyil.

B) Yeddi şey dəstəmazı batil edir

1. Sidik
2. Nəcis
3. Nəcis məxrəcindən xaric olan yel
4. Həm gözün görməməyi, həm də qulağın eşitməməyi il müşayiət olunan yuxu
5. Ağılı başdan alan şeylər
6. Qadınlarda istihazə
7. Cənabət kimi qüsl tələb edən işlər

GİAM

Dəstəmaz necə alınır və dəstəmazın düzgün alınması üçün hansı şərtlər var ?

A) Əvvəlcə, alının tük bitdiyi yerdən çənənin aşağısınadək üz yuyulur. Üz baş barmaqla orta barmaq miqdarında yuyulmalıdır. Üzdən sonra əvvəlcə sağ, sonra sol əl dirsəkdən barmaqların ucunadək yuyulur. Hər iki əl yuyulduqdan sonra əlin təri ilə başa məsh çəkilir. Məshin sağ əllə, yuxarıdan aşağıya çəkilməsi vacib deyil. Daha sonra əldə qalmış dəstəmaz təri ilə ayaq barmaqlarının başından ayağın üzünün dikələn yerinədək məsh çəkilir.

B) Dəstəmazın düzgün sayılması üçün on üç şərt var.

1. Dəstəmaz suyu pak olmalıdır
2. Dəstəmaz suyu mütləq saf olmalıdır
3. Dəstəmaz suyu mübah, halal olmalıdır
4. Dəstəmaz suyunun qabı halal olmalıdır
5. Dəstəmaz suyunun qabı qızıl və gümüş olmamalıdır
6. Dəstəmaz zamanı dəstəmaz üzvləri və məsh yeri pak olmalıdır
7. Dəstəmaz və namaz üçün kifayət qədər vaxt olmalıdır
8. Dəstəmaz Allahın razılığı, ona yaxınlıq məqsədi ilə alınmalıdır
9. Dəstəmaz tərtibi qaydada, ardıcıl alınmalıdır
10. Dəstəmazdakı əməllər ard-arda yerinə yetirilməlidir
11. İnsana başqa biri dətəmaz ala bilməz
12. Dəstəmaz alan şəxsə su zərərli olmamalıdır
13. Dəstəmaz üzvlərində suyun qarşısını alan maneə olmamalıdır.

GİAM

Şərab və spirtli mayelər murdardırmı və bir şeyin murdar olması necə sübuta yetir ?

A) Şərab və insanı məst edən bütün mayelər murdardır
B) Əgər insan həmin mayelərin məstedici şeylərdən düzəldiyini bilmirsə pakdır
C) Hər hansı bir şeyin murdar olması üç yolla sübuta yetir

1. İnsan özü bir şeyin murdar olduğuna əmin olmalıdır. Əgər restoranda və ya hansı başqa bir yerdə bir şeyin murdar olmasına şübhə varsa, bu şübhəyə e’tina olunmamalıdır

2. Bir şeyin sahibi həmin şeyin murdar olduğunu dedikdə

3. İki adil kişi bir şeyin murdar olduğunu dedikdə. Bir adil şəxs müəyyən şeyin murdarlığını bildirdikdə vacib ehtiyata əsasən çəkinmək lazımdır

GİAM

Müctəhidin neçə qisim göstərişi ola bilər, və hər hansı bir şəxsin təqlidsiz yerinə yetirdiyi əməllər qəbuldurmu ?

A) Müctəhidin dörd qisim nəzəri ola bilər:

1. Hökm–Müctəhidin müəyyən bir işin vacib və haram olduğunu bildirməsi. Məsələn, hökm verilir ki, sabah şəvval ayının başlanğıcı, “fitr” bayramı günüdür.

2. Fitva–Müctəhidin öz nəzərini ümumi şəkildə bəyan etməsi. Məsələn, fitva verilir ki, öhdəsində vacib (qəza) oruc olan şəxsin müstəhəb orucu batildir.

3. Vacib ehtiyat–əvvəlində və ya arxasınca fitva verilməmiş nəzər. Məsələn, müctəhid «təsbihatiərbəə»nin üç dəfə deyilməsini vacib ehtiyat sayır. Müqəllid bu göstərişə əməl etməlidir.

4. Müstəhəb ehtiyat–əvvəlində və ya arxasınca fitva verilmiş nəzər. Məsələn, müctəhid fitva verir ki, murdarlanmış qab kürr suda yuyulsa pak olar. Amma sonra həmin qabın üç dəfə yuyulmasını müstəhəb ehtiyat sayır.

B) Təqlidsiz yerinə yetirilmiş əməl o vaxt məqbuldur ki, insan həqiqi vəzifəsini yerinə yetirdiyinə əmin olsun. Təqlidsiz yerinə yetirilmiş əməl sonradan təqlid edilən müctəhidin fitvalarına uyğun olduqda məqbuldur. Ehtiyata yaxın halda yerinə yetirilmiş əməllər də düzgün sayılır.

GIAM

Cameüş-şərait müctəhidi tanıyıb, fətvasını öyrənmək hansı yollarla mümkündür, və dünyasını dəyişmiş müctəhidə təqlid etmək olarmı ?

A) Cameüş-şərait müctəhidi üç yolla tanımaq olar:

1. İnsanın özünün əmin olması;
2. Müctəhid və ə’ləmi tanıya bilən iki ədalətli alimin təsdiqi. Bir şərtlə ki, başqa iki adil alim əvvəlkilərin dediyinə müxalif olmasın;
3. Müctəhid və ə’ləmi tanıya bilən elm əhlinin dediklərindən əminlik hasil olsun.

B) Müctəhidin fitvasını dörd yolla öyrənmək olar:

1. Müctəhidin özündən eşitməklə;
2. İki adil şəxsdən eşitməklə;
3. Doğru danışan və e’tibarlı bir şəxsdən eşitməklə;
4. Fitvanı e’tibarlı bir risalədə görməklə.

C) İlk dəfə təqlidə başlayan şəxs dünyasını dəyişmiş müctəhidə təqlid edə bilməz.
Müctəhidin bə’zi fitvalarına əməl edən şəxs həmin müctəhid dünyasını dəyişdikdən sonra da uyğun məsələlərdə ona təqlid edə bilər. Bütün məsələlərdə bir müctəhidə təqlid edən şəxs həmin müctəhid dünyasını dəyişdikdən sonra ona təqliddə qala bilər.

GİAM