PHD. Əfzələddin Rəhimli
İlahiyyat üzrə fəlsəfə elmlər doktoru
Maarifçi, hər hansısa elmi və yaxud mənalı bir fikri başqalarına çatdıran və düşündürən şəxsdir. Xalqa xeyirli ideologiyanı və camaata faydalı olan yaşam tərzini öyrədən, həqiqəti və gözəlliyi sevdirən insandır. Əslində, ilkin yaranışdan bəri instinktlə hərəkət edən canlılarda təhlükə və fayda zamanı bir-birilərinə anlatmaq formaları mövcud olmuşdur. İndi də çox zaman təbiətdə hansısa bir canlı təhlükə hiss etdiyində başqa canlıları həmin təhlükənin varlığından xəbərdar etdiyinin şahidi oluruq. Yaxud bir mənfəət əldə etdiyi zaman başqa həmcinslərini ondan birlikdə faydalanmağa səslədiyini görürük. Bu təbiətdəki canlıların instinktinə xas olan xüsusiyyətdir.
Qurani-kərimdə də bu haqda müxtəlif ayələr mövcuddur. Məsələn, Süleyman peyğəmbər öz qoşunu ilə keçdiyi zaman, qarışqalardan biri o birilərini yuvalarına çəkilməyə səsləyir ki, qoşunun tapdağı altında əzilməsinlər.
حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ
“Nəhayət, onlar (Taifdəki, yaxud Şamdakı) qarışqa vadisinə gəlib çatdıqda bir qarışqa (qarışqaların padşahı) dedi: Ey qarışqalar! Yuvalarınıza girin ki, Süleyman və ordusu özləri də bilmədən sizi (ayaqları altında) basıb əzməsinlər!” (Nəml, 18)
Həmçinin, Quranda Hudhud (şanapipik) quşunun Səba məntəqəsinin camaatının günəşə pərəstiş etdiyini gördüyü zaman, Süleymana xəbər verməsinin şahidi oluruq.
وَجَدْتُها وَ قَوْمَها يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبيلِ فَهُمْ لا يَهْتَدُون
“Mən onun və tayfasının Allahı qoyub günəşə sitayiş etdiklərini gördüm. Şeytan (çirkin) əməllərini onlara gözəl göstərmiş, onları (doğru) yoldan sapdırmışdır. Buna görə də haqq yolu tapa bilmirlər.” (Nəml, 24)
Doğrudan da necə də qəribədir?! Hər bir canlı yuvalarına yad məxluqların daxil olduğunu gördükləri zaman, tez həmcinslərini xəbərdar edir: diqqət edin, özünüzü qoruyun! Demək ki, ayıltmaq və oyatmaq hissi, xəbərdarlıq etmək məsuliyyəti Allah tərəfindən təkcə insanlara deyil, başqa canlılara da bəxş edilmişdir. Amma insan düşünən və düşündürən varlıq olduğu üçün, bu daha çox maarifçi olaraq tanınır. Bir gün, Allahın rəsulu (s) üç dəfə, “İlahi mənim canişinlərimə rəhm et.” -deyə buyurur. Soruşurlar: Kimdir canişinləriniz, ey Allahın elçisi? Buyurur: “Məndən sonra hədislərimi və sünnəmi insanlara nəql edərək öyrədən şəxslər.” Beləliklə, maarifçilər və ruhanilər Peyğəmbərimizin (s) ağır məsuliyyət tələb edən vəzifəsini davam etdirirlər. İnsanları ilahi həyata, diriliyə sövq edirlər. Çünki pak etiqadın və saleh əməllərin cəmiyyətdə yayılması birbaşa onun fərdlərinin mənəvi dirçəlişinə və inkişafına xidmət göstərir. O cümlədən; xurafatlardan uzaq durmaq, düzgün etiqada malik olmaq, rəhmli, mərhəmətli olmaq, güzəştə gedib, bağışlamaq, ehtiyaclı insanlara əl tutmaq, səbirli olmaq, elm və mənəviyyata üz gətirmək, vətəni sevmək, paklıq və təmizkarlıq, nəzm-intizam, ədalətli-insaflı olmaq, insanların hüquqlarına hörmətlə yanaşmaq, laqeyd qalmamaq, insanları sevmək, gözəlliyə dəyər vermək, qəlbləri sevindirmək və sair kimi yüzlərlə pak dəyərləri saymaq olar. Dinimiz daim bu dəyərlərə təkid edib, insanları ona doğru səsləyir. Əslində din və mənəviyyat dediyimiz məhz elə bunun kimi dəyərlərdir. Məhz belə ilahi dəyərlər insanı kamilləşdirir. İnsana həyat bəxş edir. Əsl insani həyat da, elə bu pak əməllərin nəticəsində əldə edilir. Bu barədə Qurani-kərimdə buyurulur:
وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعا
“Hər kəs kimsəni diriltsə (həyat bəxş etsə) bütün insanlara həyat bəxş etmiş kimidir.”
Elə bu səbəbdəndir ki, dinimizin daim təkid etdiyi doğru əqidə və əxlaq haqqında xalqı maarifləndirmək, onları öyrətmək insanlara həqiqi həyat və diriliş bəxş etdiyi üçün bir zərurətdir. Həmçinin, paklığı və mənəviyyatı təbliğ etmək olduqca böyük savablara malikdir. Allahın elçisi (s) buyurur: “İnsanları islam dininə dəvət et! Bil ki, sənin dəvətini qəbul edən hər şəxsin müqabilində, Həzrət Yaqubun (ə) övladlarından birini köləlikdən azad etmənin savabı yazılacaqdır.” Dini mənbələrimizdə insanları saleh əqidə və əməllərə doğru yönəltməyin saysız-hesabsız savaba malik olması barəsində çoxsaylı mətləblər mövcuddur. Bu mənbələrdə, bir insanı hidayət etmək, günəşin üzərinə işıq saçdığı hər bir şeydən daha yaxşı sayılmışdır Belə şəxsə Cənnətin vacib olacağı söylənmişdir. Həzrət Məhəmməd (s) buyurur: “Ümmətimin ən yaxşısı, bəndələri Allaha tərəf dəvət edən və insanları Onunla dostlaşdıran şəxsdir.”
Qurani-kərimdə dini maarifləndirmə zamanı bir sıra fundamental məsələlərin riayət olunması əsas faktor kimi göstərilmişdir. Biz burada onların bəzisini sizlərə qısa şəkildə açıqlayacağıq:
1. Duyğuları oyatmaq
İnsan övladının ən üstün cəhətlərindən biri də, ağlı ilə yanaşı mənəvi, pak duyğulara sahib olmasıdır. Ağıl və duyğular Allah-təalanın bizə bəxş etdiyi ən ali nemətdir. Bəşər övladını başqa canlılardan fərqləndirən əsas amillərdir. Belə ki, ağıl və duyğular birlikdə düzgün hərəkət etdiyi zaman insanın əsl ilahi şəxsiyyətini formalaşır. İnsanın pak vicdanının mühakiməsi məhz bu iki qüvvəyə bağlıdır.
İslam dini bu iki ilahi nemətə yüksək dəyər vermişdir. Dinimiz məhz onların üzərində qurulmuşdur. Dini və pak mənəviyyat haqda insanlar arasında maarifçilik işi aparan ruhani də, olduqca önəmli olan bu iki nemət qarşısında laqeyd olmamalıdır. Dini anlatdığı zaman, ağıl və məntiqdən istifadə etdiyi qədər, duyğulardan da bəhrələnməlidir. İnsanların ağlını və düşüncəsini dirçəltdiyi miqdarda, onların duyğularını da oyatmalıdır. Pis əməllərdən çəkindirdiyi vaxt, onun çirkinliyinə diqqət etməsinə hissiyyatını oyatmaqla nail olmalıdır. Yaxud yaxşı əməlin gözəlliyini anlatdığı zaman, onun estetik zövqü və emosiyalarından faydalanmalıdır. Necə ki, Qurani-kərimin müxtəlif ayələrində bu üslubdan geniş istifadə edilmişdir. Məsələn; insanları qeybət etməkdən çəkindirərkən, bu əməli “ölmüş qardaşının ətini yeməyə” oxşadır.
وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ
“Bir-birinizin qeybətini qırmayın! Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?! Bu sizdə ikrah hissi oyadar (qeybət də belədir). Yaxud ata-anaya ehtiram etməyi tövsiyə edərkən, onların qocaldıqlarını, qayğıya ehtiyacları olduğuna diqqət çəkir. Sanki övladın uşaq vaxtı aciz və köməyə ehtiyaclı olduğu zaman, valideynlərin onu sevgi və məhəbbətlə böyütdüklərini, nazını çəkdiklərini yada salmaq istəyir.
وَ قَضى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاه وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريماً
“Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və valideynlərə yaxşılıq etməyi (onlara yaxşı baxıb gözəl davranmağı) buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında qocalığın ən düşkün çağına yetərsə, onlara: “Uf!” belə demə, üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə. Onlarla xoş danış! Yetimlərə qayğı və mərhəmət etməyi buyurarkən, “onlar sizin qardaşlarınızdır” -deyə olduqca səmimi və emosiya dolu ibarətdən istifadə edilir.
وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ
“Səndən yetimlər haqqında sual edənlərə söylə: Onları islah etmək (tərbiyə edib yetişdirmək, mallarını qorumaq və güzəranlarını yaxşılaşdırmaq) daha xeyirlidir (nəcib əməldir). Əgər onlarla birlikdə yaşayarsınızsa, onlar sizin qardaşlarınızdır.” Peyğəmbərimiz Həzrət Məhəmməd (s) və Əhli-beyt (ə) də, bu üslubdan geniş şəkildə bəhrələnmişdir. Məsələn; Allahın elçisinin (s) Həzrət Əlini (ə) ümmətin atası məqamında təqdim etməsi, insanları atalarına qoyduqları hörməti O Həzrətə (ə) göstərmələrini düşünməyə vadar edir. Belə ki, buyurur: “Əlinin bu ümmətin boynunda olan haqqı, atanın övladının boynunda olan haqqı kimidir.” Yaxud İmam Sadiq (ə) “Mömin möminin qardaşıdır. Sanki bir bədəndirlər. Əgər bədənin bir yeri ağrısa, o biri bədən üzvləri də, ağrını hiss edər. Onların ruhları bir ruhdandır.” -deyə buyurduğu zaman, insanların ən ülvi duyğularını oyatmağı hədəfləmişdir. İndi gəlin bir rəvayət deyim sizə. Deyilənlərə görə, bir gün xəlifə Mənsurun əmri illə “Beytül-mal” dan hər kəsə pay ayırırdılar. Şəqrani də, oradan öz payını almaq üçün Beytül-mal məmurlarına müraciət etdi. Amma heç kim onu tanımırdi və elə bu səbəbə görə də, istədiyini ala bilmədi. Bəs Şəqrani kim idi axı? Yazırlar ki, Şəqraninin babalarından biri qul idi. Amma Allahın elçisi (s) onu alıb, azad etdi. Buna görə də, Şəqranini “Müvəlli Rəsulullah”- Allahın rəsulunun (s) azad etdiyi şəxs adlandırırdılar. Bu da, (xalq arasında) ona iftixar və bir növ Peyğəmbərə (s) bağlılıq sayılırdı. Elə bunun üçün də, daim özünü Peyğəmbər ailəsinə (ə) mənsub edirdi. Lakin bəzən o, şərab da içirdi.
O, bir gün İmam Sadiqi (ə) gördükdə, o həzrətə yaxınlaşıb aylıq hüququnu ala bilmədiyini, dövlət məmurlarının onu incitdiyini söyləyib, müşkülünü həll etmək üçün yardım istədi. İmam (ə) Beytül-mala gedib, məmurlardan onun payını aldı. Onu Şəqraniyə verərkən mehribanlıqla belə buyurdu: “Kimin etdiyindən asılı olmayaraq, yaxşı əməl elə həmişə yaxşıdır. Amma sən bizə mənsub edildiyin üçün, yaxşı əməllərin daha dəyərli və gözəl sayılır. Kimin etdiyindən asılı olmayaraq, pis əməl elə həmişə pisdir. Lakin sən bizə münasib adam olduğun üçün sənin bəd əməlin daha da pisdir.” Şəqrani bu sözləri eşitdikdə, İmam Sadiqin (ə) onun sirrindən (şərab içdiyindən) agah olduğunu anladı. Lakin bununla belə İmam (ə) onunla mehriban davranaraq, onu Peyğəmbər ailəsinə nisbət verərək (dolayısı yolla) səhvini başa saldı. Şəqrani peşiman olmuşdu və özünü danlayırdı. Bəli əziz insanlar, duyğuları oyatmaq o qədər mühümdür ki, hətta Peyğəmbərlər (s) və məsum imamlar (ə) hətta Allah-təalanın dərgahına duyğulardan kömək alaraq dualar etmiş, istəklərini söyləmişlər. Həzrət İsa (ə) günahkar bəndələrə Allahın rəhmətini cəlb etmək üçün onları “Allahın qulları” adlandıraraq, Rəhimli Yaradana nisbət verir.
إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيم
“Əgər onlara əzab versən, şübhə yoxdur ki, onlar Sənin qullarındır. Əgər onları bağışlasan, yenə şübhə yoxdur ki, Sən yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibisən!”
Həzrət Əli (ə) Komeyl duasında deyir: “İlahi, Sən özünün tərbiyə etdiyin bir kəsi zay etməkdən, özünə yaxınlaşdırdığın bir şəxsi özündən uzaqlaşdırmaqdan, yaxud pənah gətirən bir nəfəri azıdırmaqdan, yaxud özünün qoruduğun və rəhm etdiyin bir adamı bəlaya salmaqdan daha kəramətlisən. Kaş, mən bunu biləydim. Ey mənim Ağam, Allahım, Mövlam! Sənin əzəmətinə səcdə edən surətləri, sədaqətlə Sənin birliyindən danışan və Səni tərifləyib şükr edən dilləri, Sənin ilahiliyini həqiqətini tanıyan könülləri, Səni tərifləyib şükr edən dilləri, Səni elmlə dərk etmək istəyərək Səndən qorxan ürəkləri, günahlarını boynuna alıb Səndən bağışlanmalarını istəyən və Sənə ibadət olunan yerlərə can atan bədənin üzvlərini cəhənnəm odunda yandıracaqsanmı? Sənin haqqında güman belə deyildir. Sənin fəzilətin barədə bizə belə xəbər çatmayıb.”
2. Qarşı tərəfi hakim qərar vermək
Dini maarifləndirmədə insanların vicdanlarını hakim qərar vermək və onlardan düşündürücü suallar soruşmaq da təsirli üslublardan biridir. Belə ki, Qurani-kərimin müxtəlif surələrində bu üslubdan da geniş istifadə edilmişdir. Müqəddəs kitabımızda “Haraya gedirsiniz?”, “Sizə nə olub? Necə hökm edirsiniz?”, “Düşünmürsünüzmü?” və bu qəbildəndən olan çoxsaylı ayələrlə yanaşı, məntiq, ağıl və duyğulara əsaslanan dəlil-sübutları söyləyərək, son mühakiməni insanların öhdəsinə buraxmasının şahidi oluruq.
أَ فَعَيينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ
Qaf surəsinin 15-ci ayəsində buyurulur: “İlk yaradılışda (sizin ilk yaradılışınızda) acizmi olduq? (Nə üçün Qiyamət günündə şəkk edirsiniz?!)” Bu ayədə insanın ilkin yaradılısına diqqət çəkilərək, onu yoxluqdan var etməyi bacaran qüdrətin yenidən diriltməsinə qadir olduğu vurğulanır. Onları ilk dəfə yaradan, yoxluqdan var edən dirilməsinin mümkün olub-olmamasını sual verməklə, Qiyaməti inkar edənləri düşünməyə vadar edir.
أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ أَ فَرَأَيْتُمُ الْماءَ الَّذي تَشْرَبُون أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُون لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْكُرُون أَ فَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتي تُورُون أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُن
“Bəs əkdiyinizə (toxuma) nə deyirsiniz? Onu bitirən sizsiniz, yoxsa Biz?! Bəs içdiyiniz suya nə deyirsiniz? Onu buluddan siz endirdiniz, yoxsa endirən Bizik?! Əgər istəsəydik, onu acı (bir su) edərdik. Elə isə niyə (Allahın nemətlərinə) şükür etmirsiniz? Bəs (yaş ağacdan) yandırdığınız oda nə deyirsiniz? Onun ağacını yaradan sizsiniz, yoxsa Biz?” Dəyərli Peyğəmbərimiz Həzrət Məhəmməd (s) və Əhli-beyt (ə) də dini maarifləndirmə zamanı qeyd etdiyimiz üsluba biganə qalmamış, onu icra etmişlər. Əlbəttə, bu zaman diqqət etmək lazımdır ki, qarşımızdakı şəxslər məntiq, düşüncə və təfəkkür əhli olsunlar. Nadanlıqda israr edən və öz pak fitrətini tamamilə susdurmuş şəxslərlə söhbət etdiyimizdə, bu üslub nəticə verməyəcəkdir.
3. Keçmiş hadisələrin ibrətlərini xatırlatmaq
Ruhani dini maarifləndirmə zamanı keçmiş hadisələrin ibrətlərini bəyan edərək, insanlara anlatdıqda, öz fikrini onlara daha da rahat şəkildə çatdıra bilər.
أَ وَ لَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ
“Məgər onlar yer üzünü gəzib özlərindən əvvəlkilərin aqibətinin necə olduğunu görmürlərmi? Onlar (Ad, Səmud tayfaları) bunlardan daha qüvvətli idilər. Onlar torpağı qazıb altını üstünə çevirmiş və yer üzünü bunlardan daha çox abad etmişdilər. Peyğəmbərləri onlara açıq-aşkar möcüzələr gətirmişdilər. Allah onlara zülm etmirdi, onlar özləri özlərinə zülm edirdilər. Bu barədə Qurani-kərimin hekayələri olduqca faydalı və ibrətlidir. Belə ki, Qurani-kərimdə ilahi peyğəmbərlərin müxtəlif əhvalatları nəql edilmişdir. Onların Allah-təala tərəfindən çoxsaylı imtahanlarla üzləşməsi, bu imtahanlarda verdiyi səbir dərsləri, çıxış yolları, nümayiş etdirdiyi müqavimət və igidliklər hamısı insanlar üçün bir nümunə və ülgüdür. Həzrət İbrahimin öz oğlunu qurban kəsməyə hazır olması, oda atılması, Həzrət Yusifin iffəti, güzəşti, bağışlaması, Həzrət Yəqubun səbri və başqa onlarla nümunəvi hekayələri misal çəkmək olar.
Həmçinin, onlara qarşı mübarizə aparan, inadkar və çirkin əməlli insanların hərəkətləri, acı aqibətləri də, bizim üçün ibrət dərsidir. Fironun azğınlığı və təkəbbürü üzündən qüdrətinə arxayın olduğu halda, məğlub olması, Nəmrudun məhv olması, Lutun xalqının sərhəd tanımayan təcavüzkar cinsi azğınlıqları üzündən bəlalara düçar olması, Nuhun qövmünün islah olunmamaqda israr etdikləri üçün Allahın qəzəbinə tuş gəlməsi və bunun kimi hekayələri qeyd etmək mümkündür. Quranda buyurulur:
لَقَدْ كانَ في قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبابِ ما كانَ حَديثاً يُفْتَرى وَ لكِنْ تَصْديقَ الَّذي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ
“Peyğəmbərlərin hekayətlərində ağıl sahibləri üçün, sözsüz ki, bir ibrət vardır. Bu Quran uydurma bir söz deyildir. Ancaq özündən əvvəlkilərin, ilahi kitabların təsdiqi, hər bir şeyin müfəssəl izahıdır. O, iman gətirən bir tayfa üçün hidayət və mərhəmətdir!”
1- Üyuni-əxbariz-Rza, c. 2, səh 37; Üsuli-kafi, c. 1, səh 54
2- Maidə\32
3- Vəsailüş-şiə, c. 11, səh. 398
4- Müstədrəküs-Səhiheyn, c. 2, səh. 691
5- əl-Möcəmul-kəbir, c. 17, səh, 285
6- Kənzül-ümmal, hədis 28779
7- Hucurat\12
8 – İsra\23
9- Bəqərə\220
10- Biharül-ənvar, c. 36, səh. 5
11- Biharül-ənvar, c. 58, səh. 148; əl-Kafi, c. 2, səh. 66
12- Biharül-ənvar, c. 47, səh. 349
13- Maidə\118
14- Təkvir\29, Saffat\154,
15- Vaqiə\63-64-68-69-70-71-72
16- Rum\9
17- Yusif\111